Ёзувчи ўзи беқиёс ишон ган, ягона ҳақиқат деб бил

Синфдошлар. Я рим асрни ортда қолдириб..
...Ҳаммамиз қайтадан томга чиқдик... Сувоқ қилишдан 
кўра лойни кўчириш қийи н бўларкан. Битта қолдирмай, 
қиртишлаб, томдан туширдик. Пақирлаб ташиб, кўчадаги 
лойҳандақни тўлдириб қўйдик...
Орадан йиллар ўтиб, кампир кўз юмганида тумонат одам 
уни ўша кўчадан сўнгги манзилга кўтариб борди...
Кўча тупроғи илиқ эди... Майин эди...
Ў ткир Х ош им ов. 
'Я римкрдаф тарн'

---

Ш укр қилган..
Бир синфдошим бор эди. Отаси “ катта жой”да ишлар, 
бадавлат яшашар эди. Маҳаллада биринчи бўлиб телевизор 
олишган эди. Синфдошим яхши ўқирди. Еттинчи синфни 
битирган куни мотоциклли бўлди. Мактабни олтин медаль 
билан тугатди.
Йиллар ўтди. Бир куни кўришиб қолдик.
- Ишлар қалай? - десам, зарда билан қўл силтади:
- Расво! Домлам ўлгудек мараз! Кандидатлик иш имни 
чўзиб ётибди.
Йиллар ўтди. Тағин кўришдик.
- Ишлар қалай?
- Расво! Ўғлим кўп ичади. Кеча яп-янги машинанинг 
пачағини чиқариб келди!
Йиллар ўтди. Яна кўришдик.
- Ишлар қалай?
- Расво! Қизим нинг турмуши нотинч. Қайнонаси ёмон. 
Судлашмоқчиман.
Йиллар ўтди. Синфдошим бетоб деб эшитдим. Шифохо- 
нага борсам, ранги бир ҳолатда ётибди.
- Соғлиқ қалай?
- Расво! Қанд касали деган палакат адойи тамом қилди. 
Ўлиб-ўлмайман, тузалиб-тузалмайман!
Тавба, деб гапирай-ку, фаришталар омин деган эканми, 
узоққа бормади, бечора...
Яна бир синфдошим бор эди. Отаси урушдан яримжон 
бўлиб қайтган, тўкилиб кетай деб турган кулбада туришарди. 
Яхши ўқирди. Лекин медалга "илинмади” .
Йиллар ўтди. Бир куни кўришиб қолдик.
- Ишлар қалай?
- Худога шукр, яхши! Мебель фабрикасида ишлэяпман. 
Кундузи дурадгорлик қиламан. Кечаси уч кунда бир 
қоровулман. Яқинда велосипед олдим.
134 
'Ярим аср дафтари''. 
Ў тки р Х ош им ов

---

Йиллар ўтди. Тағин кўришдик.
- Ишлар қалай?
- Худога шукр, яхши! Ўғлим ўқиш ни битириб, чет элга 
ишга кетди.
Йиллар ўтди. Яна кўришдик.
- Ишлар қалай?
- Худога шукр, яхши! Қизим фарзанд кўрди. Неварамга 
бешик олишга кетяпман!
Йиллар ўтди. Синфдошим бетоб деб эшитдим. Худди 
ўша, бошқа синфдошим ётган шифохонада экан. Ранги бир 
ҳолатда.
- Соғлиқ қалай?
- Худога шукр, яхши! Буйрак жиндай шамоллабди. Берган 
дардига шукр!
Яқинда уни тағин кўрдим.
- Ишлар қалай?
- Худога шукр, яхши! Тўнғич неварамнинг бўйи чўзилиб 
қолди. Худо хохдаса, беш-олти йилда невара куёв кўраман. 
Тўйга келасан-а?!

---

Ҳабиба бувининг чоли
Анча йиллар бурун туман касалхонасида даволанишга 
тўғри келди. Шифохона ёнғоқзор боғ орасида жойлашган, 
аскарларнинг казармасига ўхшаган бир қаватли бино. Узун 
йўлак. Қатор палаталар... Бизнинг палата олти киш илик эди.
Биринчи куни кечқурун дўхтир эмлагач, қотиб ухлаб 
қолибман. Бир маҳал ғалати товушдан уйғониб кетдим. Ким- 
дир деразани тақиллатди. Сўнг қайсидир дераза ғийқиллаб 
очилди.
- Оббо! - деди ёнимдаги каравотда ётган бемор норози 
тўнғиллаб. - Анави чол тағин сўфи уйғонмасдан келди! Ҳар 
куни шу аҳвол!
- Тузукмисан, Ҳабиба? - деган овоз эшитилди. Чолнинг 
қулоғи оғирроқ шекилли, шанғиллаб гапирарди. - Қаймоқ 
обкелдим. “Тирмизинг”да чой борми? Иссиққина ичиб ола 
қол, Ҳабиба!
Девор ортидан аёл киш ининг куйманиб гапиргани эши­
тилди:
- Нима зарил саҳари мардонлаб, отаси? Ҳали болалар би­
лан келардингиз. Неча марта айтаман, овора бўлманг, деб!
- Чойингни ичиб ол! - деди чол тағин овозини барал- 
ла қўйиб. - Овораси бор эканми? Бомдод намозини ўқиб 
келавердим-да!
Беморлар уйғониб кетди... Ҳар куни бўладиган 
“ҳангома” ни айтиб беришди. Чол саҳарлаб бирон тансиқ 
егулик кўтариб келар, то кампири “ иссиққина” чой ичиб ол- 
гунча пойлаб турар экан.
Ҳабиба буви майиздеккина бўлиб қолган, аммо икки 
юзи қип-қизил, нурли кампир экан. Тушликда чол тағин 
келди. Ўғли биланми, невараси биланми. Бир қўлида ҳасса. 
Бир қўлида тугилган белбоғ... Чол-кампир япроқлари 
сарғайган азамат ёнғоқ тагидаги узун ҳарракда ўтириб, узоқ 
суҳбатлашдилар.
136 
'Ярим аср дафтари”. 
Ў ткир Ҳ ош им ов

---

Шу топда иккови бир шохга қўниб турган иккита мусича- 
га ўхшаб кетарди.
Бир куни кампирни ҳамхоналари - бемор қиз-жувонлар 
ўртага олишди:
- Буви, чолингиз сизни нега бунча яхши кўрадилар?
Кампир бийронгина экан.
- Шунча йил бирга яшагандан кейин яхши кўради-да! -
деди ишонч билан. - Яхши кўрмай қаёққа борарди!
Бу ёқдан эркак беморлар ҳам гапга солишди:
- Тўйдан олдин чолингиз билан неча марта свиданиега 
боргансиз, буви?
- “ Свидананг” ни бошимга ураманми, - деди кампир бео- 
зор койиб. - Эл қатори совчи қўйиб, уйланган. Гўшангада юз 
кўришганмиз...
Орадан йиллар ўтгач, ўша чол-кампирни кўп эслайдиган 
бўлдим. Шунда бир ҳақиқатни англадим. Ёши ўтган сайин 
одам меҳрга муҳтож бўлиб қоларкан. Ш унинг учун ҳам бир- 
бирига кўпроқ меҳр бергиси келаркан.

---

Ш окир вағ-вағ
Болалик кезларим маҳаллада “ Ш окир вағ-вағ” лақабли 
чол бўларди. И кки юзи қип-қизил, полвонкелбат қария 
исми жисмига монанд. Тепақўрғонда беш ўғил, беш келин, 
йигирма-ўттиз невара-чевара билан истиқомат қилар, фар- 
зандлари ҳам ўзига тортган, норғул, меҳнаткаш йигитлар 
эди. Чол табиатан беозор, дилкашгина бўлса ҳам, бир ода- 
ти чатоқ эди: аччиги чиқса, овозини баралла қўйиб: “ Па- 
дарингга лаънат!” деб чунонам бақирардики, товуши етти 
маҳаллага эшитилар эди. Қизиғи шундаки, ўз ўғилларини 
ҳам шунақа деб койир, чамаси, ўзини лаънатлаётганини 
ўйлаб ўтирмасди.
Кунлардан бирида тоқати то қ бўлган катта келини чолни 
инсофга чақирибди.
- Бўлди-да энди, дада! - дебди. - Нуқул болаларингиз- 
га “ падарингга лаънат” деяверасизми?! Сиздан ўрганиб, 
ўғилларингиз ҳам бир-бирини шунақа деб сўкадиган бўлиб 
қолди!
Ш окир вағ-вағ баттар тутақиб кетибди.
- Мен ҳам падарингга лаънатларнинг шу қилигига 
ҳайронман-да, келин! - дебди шанғиллаб. - Бу падарингга 
лаънатларга неча марта айтаяпман, “ ҳой падарингга лаънат, 
бир-бирини “ падарингга лаънат”, деб сўкмагин, уят бўлади, 
десам, бу падарингга лаънатлар тағин бир-бирини “ пада­
рингга лаънат” , деб сўкади-да! Оббо падарингга лаънатнинг 
болалари-ей!
Етти қават сўкишни Ш окир вағ-вағга чиқарган, деган ran 
ўшандан қолган...
138 
"Ярим аср дафтари". 
Ў ткир Х ош им ов

---

"Атеист"
Атеизм - худосизлик тарғиботи жуда кучайган кезлар 
эди. Ҳатто ўз акасининг тобутини кўтариб қабристонга олиб 
боргани ва жаноза ўқитгани учун бир коммунистни пар- 
тиядан ўчиришгача бориб етишди. “ Жонажон партия”дан 
ўчирилиш эса қамалиш, жуда бўлмаганда, ишдан ҳайдалиш 
дегани эди...
Шундай кунлардан бирида олисроқ вилоятга тўйга бор- 
дик. Мени меҳмон сифатида сийлашди, шекилли, дав- 
ра тўрига - туман партия раҳбарларидан бирининг ёнига 
ўтқазиб қўйишди.
Орадан бир оз ўтгач, ёши улуғ бир меҳмон келиб, даврага 
қўшилди. Келин-куёвни дуо қилиб деди:
- И кки ёш қўша қарисин! Ували-жували бўлиб, узоқ умр 
кўрсин. Оллоҳу акбар!
Ҳаммамиз фотиҳага қўл очдик. Фақат ёнимдаги 
“ раҳбарча” ўшшайибўтираверди.Ҳайрон бўлиб қараганимни 
кўриб, изоҳ берди:
- Мен Худога ишонмайман: атеистман!
Ростини айтсам, энсам қотди. Хаёлимга бир “ ш умлик” 
келди.
- Уз:р, - дедим атеистга. - Гапга чалғиб, Сиз билан тузук- 
қуруқ сўрашолмадим ҳам. Эшик-эллар тинчми? Бола- 
чақалар чопқиллаб юришибдими? Планлар юзми?
Саволларим шу қадар табиий, самимий эдики, “ атеист” 
қўлини кўксига кўйди:
- Худога шукур! Худога шукур! - дея бошлади.
Нарироқда ўтирган меҳмон “ п и қ ” этиб кулиб юборди.
Атеист аввалига нима бўлганини тушунмади, шекилли, бир 
зум аланг-жаланг бўптурди-да, сўнг зарда билан ўрнидан ту­
риб, жўнаб қолди.
Ў ткир Ҳ ош и м ов. 
'Ярнм ic p дафтари''

---

Палаги нопо к
Ҳали мактабга қатнамасдим. Орамизда “ Елим” лақабли 
бола бўларди. Текканга тегиб, тегмаганга кесак отар, ҳатто 
ёши катта болалар ҳам ундан узоқроқ юришга ҳаракат 
қиларди. “ Елим” лақабини олишига сабаб - у отаси урушга 
кетганидан кейин и кки йил ўтиб туғилган, онасининг айти- 
шига қараганда, “ қорнига ёпишиб қолган” экан.
Бир куни Елим ёмон иш қилди. Қаердандир ориқлаб 
кетган қора мушукни топиб келди. “ Ҳозир сенларга томоша 
кўрсатаман”, деди-да, м уш укнинг думига чизимча боглаб, 
биғиллатиб, дарахт шохига илиб қўйди. Анҳор бўйидаги 
тошлардан кўйлагининг этагига тўлдириб келди. Кейин беш- 
олти қадам орқага чекиниб, мушукка тош ота бошлади. Бо- 
лалардан бири “унақа қилма”, деса, “унда ўзингни тошбўрон 
қиламан” , деб хезланди. Елим тошларни шошилмай, узоқ 
мўлжалга олиб отар, муш ук ҳар гал тош текканда аянчли 
миёвлар, типирчилаб, ўзини у ёқдан бу ёққа ташлар, аммо 
кутулиб кетолмас эди. Охири бечоранинг оғзидан қон кела 
бошлади. Биз болалар даҳшатдан қотиб, қилт этмай турар, 
нима қилишни билмас эдик. Бир маҳал муш укнинг кўзидан 
яшил олов сачраб кетгандек бўлди-да, сўнгги бор миёвлаб, 
тинчиб қолди...
Ўша куни рўй берган воқеани ичимга сиғдиролмай онам- 
га айтиб бердим. Онам отамга айтган, шекилли, кечкурун 
адам бизни ёнига чақириб танбеҳ берди:
-
Ўша бола билан ўйнасаларинг, таъзирингни бераман! -
Сўнг, бир зум ўйлаб турди-да, қўшиб қўйди. - Балки болада 
гуноҳ йўқдир. Палаги нопок...
Отамнинг гапини яхши тушунмаган бўлсам-да, Елимдан 
нарироқ юрадиган бўлдим... У еттинчи синфни битириб, 
бошқа ўқимади... Университетда ўқиб юрган кезларим Елим 
одам ўлдириб, ўн йилга кесилиб кетганини эшитдим...
Орадан анча вақт ўтди. Билмадим, ўттиз йилми-ўттиз 
беш йилми... Куз кечаларидан бирида дарвоза тақиллаб 
қолди. Чиқсам, телпак кийган нотаниш одам турибди.
140 
'Ярим аср дафтари'. 
Ў тки р Х ош и м ов

---

- Танимадинг-а? - деди эски қадрдонлардек елкамга қўл 
ташлаб. - Мен... Фалончиман.
Ростини айтсам, бунақа исмли одамни эслай олмадим. 
Отини қайта сўраган эдим, илжайди:
- “ Елим” ман!
Шундагина “ эски қадрдоним” ёдимга тушди.
- Сенга бир масалада келдим,- деди мақсадга кўчиб. -
Ўғлим арзимаган нарса билан қамоққа тушиб қолди. Тер- 
говчи билан гаплашсам, жаа-а “ заражат” қилиб юборяпти. 
Шунга бир ёрдам бериб юборсанг...
- Мен терговчини танимайман, - дедим ростини айтиб.
- Сен уларни танимасанг, улар сени танийди-ку! Сал туш- 
син-да, мундоқ! “ Кўки”дан ўн бешта сўраяпти!
Очиғи, ўғлининг “ арзимаган нарса билан” қамалганига 
ишонмадим. Бунақа ишларга аралашмаслигимни айтдим. 
Елим хафа бўлмади.
- Бўпти, сен бўлмасанг, бошқаси топилиб қолар,- деди- 
да, кетаверди...
Ўғлининг қисмати нима бўлганини билмайман-ку, ора- 
дан тағин беш-олти йил ўтиб, нохуш хабар эшитдим. Елим 
хотин, бола-чақаси билан ажрашиб, қўш ни маҳалланинг 
чеккароқ кўчасидан ҳовли сотиб олган экан. Қиш кунла- 
рининг бирида уйига ўт кетибди. Ўт ўчирувчилар оловни 
ўчириб, ичкари кирса, Елимнинг куйиб кетган жасади ётган- 
миш. Негадир оёқ-қўли сим билан чандилаб боғлаб ташлан- 
ган эмиш...
Бечорага ачиндим. Отамнинг гапи ёдимга тушди: палаги 
нопок...
Ў ткир Ҳ ош им ов. 
'Ярим аср дафтари'