Eynshteyn. Nisbiylik nazariyasi

Maykelson – Morli tajribasi 
 
1887 yilda Albert Maykelson va Edvard Morli, efirning Yer harakatiga ko„rsatadigan ta‟sirini 
o„lchashga urinib ko„rishdi. Ular mazkur ta‟sirni, motosiklchining tinch holatdagi havo massasi 
orasidan katta tezlik bilan o„tayotganda his qiladigan shamol singari tasavvur qilishgan. 
Tajribani to„rtta fazaga ajratish mumkin: 
1.
Yorug„lik nuri dastasi shunday qismlarga ajratiladiki, alohida-alohida ayrim nurlar bir-
biriga nisbatan o„zaro perpendikulyar bo„ladi. Buning uchun bir tarafiga kumush bilan 
ishlov berilgan shisha plastinadan foydalaniladi. Shishaning kumush bilan ishlov berilgan 
tarafi o„ziga kelib tushayotgan yorug„lik nurini qisman o„tkazadi va qisman akslantiradi. 
Hosil bo„lgan kogerent (hosila) nurlar bir xil masofaga tarqaladi. 
2.
Kumushlangan shisha plastinadan teng masofalarda, undan kelayotgan nurlarni 
akslantiradigan ikkita ko„zgu joylashtiriladi. 
3.
Nurlardan birining yo„nalishi, Yerning harakat yo„nalishi bilan muvofiq keladi. Agar 
sayyora harakatlanayotgan yo„nalishda efir mavjud bo„lsa, unda uning borligi, nurlarning 
sinxronligini buzib yuborishi kerak.
4.
Qachonki ikkita 
A
va 
B
to„lqinlar ustma-ust muvofiq tushganida, interferensiya hodisasi 
kuzatiladi. Agar to„lqinlar to„liq sinxron bo„lsa, ularning fazalari o„zaro muvofiq keladi 
va bir-birini kuchaytiradi hamda uchinchi bir to„lqinning paydo bo„lishiga olib keladi (1-
rasm). 
Agar to„lqinlardan birining cho„qqisi ikkinchisining botiqligi bilan ustma-ust tushsa, ular bir-
birini o„zaro yo„q qiladi (2-rasm). Biroq, odatda ikkita to„lqinni o„zaro ustma-ust tushishidan 
uchinchi bir to„lqin paydo bo„ladi va natijada ular o„zaro mos ham kelmaydi va yo„q bo„lib ham 
ketmaydi (3-rasm). Ikkita nur bilan bajarilgan tajribada aynan mana shu uchinchi nur kutilgan 
edi, chunki, Yerning harakat yo„nalishida tarqalayotgan nur efirning qarshiligiga uchrashi va 
kumushlangan shisha plastinaga qaytib, boshqa nurdan faza bo„yicha ortda qolishi lozim edi. 
Lekin amalda har ikkala nurlar ideal sinxronlikni saqlab qolishi. Xuddiki yorug„lik Yerning 
harakatini umuman nazar-pisand qilmayotgandek edi. Yana shunis qiziqki, Maykelson-Morli 
tajribasi haqida hech qanday axborotga ega bo„lmgan Eynshteyn, ustozi Veberga bitiruv 
malakaviy ishi uchun shunga o„xshash tajribani o„tkazish taklifi bilan chiqqan. Lekin bu narsa 
professorga ma‟qul kelmagan edi.