Eynshteyn. Nisbiylik nazariyasi

G
 va 
D
 
kuzatuvchilarning har 
biri 1 va 2 nuqtalardan 
bir xil masofada 
joylashganiga 
qaramasdan, mazkur 
ikki (1 va 2) nuqtalar 
orasidagi masofa 
d
 har 
ikkala kuzatuvchi 
uchun bir xilda bo‘ladi. 
 

---

50 
masalan, Dominik joylashgan kemaga o„girilgani hamonoq, boshlang„ich 
tenglamani anchayin murakkablashtiruvchi turli xil yangi elementlar paydo bo„ladi. 
bu elementlar esa, haligacha biror inson ko„rmagan fizik hodisalarga muvofiq 
keladi. Masalan, magnit atrofidagi magnit chiziqlari tinch holatda uzluksiz bo„ladi, 
lekin harakat boshlanishi bilan ular uzuq-yuluq ko„rinish oladi. Ma‟lum bo„lishicha, 
Maksvell tenglamalari doimiy tezlikka nisbatan so„qir emas ekan va ular bir 
maromdagi harakatni ilg„ashga imkon berarkan.
Shunisi qiziqki, Maksvell o„zining serjilo formulalarini Yer sirtida sodir 
bo„luvchi hodisalarga asoslanib keltirib chiqargan va bu sanoq tizimi harakatdagi 
tizim ekanligini hech kim inkor eta olmaydi. Boshqa sanoq tizimlari bilan 
taqqoslaganda Yer sayyorasi ma‟lum afzalliklarga ega bo„lishi mumkinmi? Bu 
savol fiziklarni geosentrik jar yoqasiga keltirib qo„ygan edi. Nahotki eski aqidalar 
rost bo„lib, osmon yoritkichlari bizning sayyoramiz atrofida aylansa-ya?! Haqiqatan 
ham, Maksvell tenglamalrining bor jozibasi va lo„ndaligi faqat Yer sirtida o„z 
maftunkorligini namoyon qilib, boshqa hech qanday harakatdagi sanoq tizimida 
tundlashib qolarmikin?
Maksvell tenglamalari har ikkala, 
G
va 
D
sanoq tizimlari uchun teng kuchli 
ekanidan, elektromagnit tajribalari ham, kemaning doimiy tezlik bilan 
harakatlanyaptimi, yoki, qo„zg„almas (tinch) holatda qirg„oqda turibdimi – buni 
aniqlab olish uchun yaramaydi.
Bunday nomuvofiqlikka yechim topish uchun, har qancha mantiqiyligiga 
qaramasdan, Galiley formulalariga tuzatishlar kiritishga to„g„ri keldi. 1904 yili 
Niderlandiyalik olim Xendrik Lorents (1853-1928) sanoq tizimlarining birining 
doimiy tezligiga ko„ra o„zaro farq qiladigan sharoitlar uchun koordinatalarni bir 
tizimdan boshqasiga o„girish imkonini beruvchi yangi tenglamalar to„plamini taklif 
etdi. Ilmiy jamoatchilik ushbu e‟tiborga molik voqeani, mazkur tenglamalarga 
ularning kashfiyotchisining nomini berish bilan nishonladi. Shu tarzda Lorents 
almashtirishlari paydo bo„ldi. Ularning eng asosiy yaxshi tomoni, mazkur 
almashtirishlarning Maksvell tenglamalariga nisbatan tadbiq qilinganida, ularning 
bor jozibasi va lo„ndaligiga hech qanday putur yetmas edi. Yorug„lik tezligidan 
ancha past bo„lgan tezliklarda esa, ushbu almashtirishlar Galiley almashtirishlari 
ko„rinishini olardi. Biz insonlar harakatlanadigan va ko„nikib qolgan odatiy 
tezliklarimizning yorug„lik tezligiga nisbatan nihoyatda kam ekani boisidan olib 
qarasak, nima sababdan inson bolasining aql-zakosi birvarakayiga Lorents 
almashtirishlarini kashf eta qolmaganini, hamda deyarli ikki asr davomida 
Galileyning taxminiy hisoblari bilan qanoatlanib yurganini tushunish mumkin 
bo„ladi. Shunda ham, kiritlgan tuzatishlar shunchalik kichik bo„lganki, ular 
laboratoriyada emas, balki nazariy mulohazalar yordamida aniqlangan edi.

---

51 
Lorents kashfiyoti fiziklarni endigina o„zaro kelishtirib, murosaga keltirgan 
paytda, uning nojo„ya effektlari yana yangi bezovtaliklarni yuzaga chiqardi.