Eynshteyn. Nisbiylik nazariyasi

Mavjud 
maziyatni inobatga olsak, sen men bilan gaplashishga o„zi ehtiyojing bormi-yo„qmi 
bilmayman. Menda shunday taasurot uyg„onmoqdaki, sen meni fizika fani qon-
qonigacha singib ketgan odam deb hisoblaydan. Shunday ekan, sen va Gurvits 
o„zlaringning matematik mulohazalaring borasida suhbatlar uyushtirish uchun meni 
sayrga taklif qilmagunlaringgacha, senlardan karantinda bo„lishni afzal bilaman
» - 
deb yozgan edi Minkovskiy Gilbertga.
1907 yilda o„tgan o„zining nisbiylik nazariyasi haqidagi ilk ma‟ruzasida 
Minkovskiy fiziklar va matematiklar o„rtasidagi tafovut haqida shunday degan edi: 
«
Yorug„likning elektromagnit nazariyasi bizning zamon va makon haqidagi 
tushunchalarimizda to„liq inqilob yasadi desak ham bo„ladi va bu narsa 
matematiklarda alohida qiziqish uyg„otishi lozim. Bu jarayonda matematiklar 
muayyan imtiyozga ega bo„lib turibdilar. Zero ular doimo, allaqachon bayon 
qilingan konsepsiyalar uchun yangicha nuqtai nazar bilan yondoshishlari 

---

99 
mumkindir. Agar ular tozalangan, eski yo„ldan hotirjam yurib borishda davom 
etishayotgan bo„lsa, fiziklar uchun esa o„tib bo„lmas o„rmonni yo„l-yo„lakay kesib 
yurish orqali, avvaldan yaxshi tanish bo„lgan tushunchalarni ham qaytadan yangi 
talqinlar ila kashf etib borishga to„g„ri kelmoqda
». O„zi ham «o„tib bo„lmas 
o„rmon»ni ochib, ta‟bir joiz bo„lsa, qo„riq yerlarni o„zlashtirib yangi ilmlarni 
egallagandan biri bo„lgan Minkovskiy, sobiq shogirdining topqirligidan juda 
hayratlangan va xursand bo„lgan edi. Uning «
Ox, bu doim darslarni qoldirib yurgan 
Eynshteyn! Hech qachon uning bunday ishga qodir deb o„ylamagandim!
» - deb xitob 
qilib yuborgani ma‟lum.
Afsuski o„sha davrning ilg„or fikrli va yetuk olimlaridan bo„lgan German 
Minkovskiy, appenditsit tufayli to„satdan vafot etdi. Uning nisbiylik nazariyasi 
borasidagi boshlagan ishlari esa tugallanmay qolib ketdi. Minkovskiy bilan juda 
yaqin do„st bo„lgan David Gilbert, uning o„limidan nihoyatda qattiq iztirobga tushib 
qoldi. U o„zining fizikaga bo„lgan munosabatini ham keskin o„zgartirishga qaror qildi 
va marhum do„stining g„oyalarini davom ettirishga kirishdi: «[...] 
shu bilan birga, 
fizik hodisalarni tushunishning kaliti matematiklarda bo„lsa hamki, yozma 
mulohazalarda fiziklar muhim mantiqiy jihatlarni osonlik bilan tashlab keta 
olishadi
». Rasmiyatchilikdan holi bo„lgan, maishiy vaziyatlardan birida Gilbert 
«
Fizika juda qiyinlashib, fiziklarning o„ziga tashlab qo„yib bo„lmaydigan bo„lib 
qoldi
» - degan edi.
Ataylabdanmi, yoki, aksincaha, harholda Gilbert o„zining eski qadrdoni 
boshlagan ishni davom ettirishga kirishdi. Uning erishgan emg muhim yutuqlaridan 
biri, geometriya uchun aksiomalar tadbiq etgani bo„lib, endi u shu ishni fizika uchun 
ham bajarmoqchi edi. Gilebrtning shunday shiori bor edi: «
Biz matematikani isloh 
qildik, endi fizikaning gali keldi, keyin esa kimyoga o„tamiz
». U o„sha paytda umumiy 
nisbiylik nazariyasi ustida ish olib borayotgan Eynshteyn bilan uchrashganida, aynan 
shu ishlar bilan shug„ullanmoqda edi.
Birinchi jahon urushi boshlanganidan buyon deyarli bir yil o„tdi. Urushning 
hali adog„i ko„rinmasdi. 1915 yilning aprelida nemislar Ipr daryosi bo„yida havoga 
xlor sochib, tarixda ilk marta kimyoviy qurollardan foydalanishdi. Qazilga okoplarni 
sarg„ish-yashil tusdagi tuman qoplab oldi. Qon to„kishlarsiz bo„lsa hamki, nisbiylik 
nazariyasi borasida keyingi rivojlanish bosqichlarga erishish yo„lida ham o„ziga xos 
qarama-qarshilik, ya'ni, ilmiy kurash boshlandi. Iyun oyi oxirida Gilbertning taklifiga 
ko„ra Eynshteyn Gyottingenga yo„l oldi. Olim u yerda 6 ma‟ruzadan iborat sikl 
orqali, nisbiylik nazariyasi haqida axborot bermoqchi edi. Gilbert uni mehmonxonada 
emas, balki o„z uyida yashashga ko„ndirdi. Bu nihoyatda oqilona qaror bo„lib, 
ma‟ruzalar va ilmiy uchrashuvlardan tashqari, ikkala daho olimlar uyda, norasmiy 
tarzda ham ilm-fan haqida qizg„in suhbatlar yuritib, o„tkir munozaralarga kirishishdi.

---

100 
Har ikkala olimning bir-birining zakovati va zehni haqida olgan tasavvurlari 
olamga sig„mas darajada edi. «
Meni xursand qiladigan eng katta narsa shuki, men 
Gilbert va Klyaynni ko„ndirishga erishdim
» - deb o„zini-o„zi tabriklagan edi 
Eynshteyn. Gilbert ham o„zining Eynshteyn haqidagi hayratini yashira olmagan: 
«
Yozda bizning uyda Zommerfeld, Born va Eynshteyn mehmon bo„lishdi. 
Eynshteynning gravitatsiya nazariyasi haqidagi ma‟ruzalari ayniqsa alohida 
ahamiyatga molik voqea bo„ldi
».
Eynshteyn Gyottingenlik matematiklarni, tortishish kuchini o„rganishdahgi 
o„zining geometrik yondoshuv usulining afzalliklariga ishontirishga muvaffaq bo„ldi. 
Biroq olim, matematiklarning o„ziga nisbatan murosasizlik bilan, uning arosatda 
ekanligiga, ya'ni, fizikaning fiziklarni o„ziga tashlab qo„yib bo„lmaydigan darajadagi 
qiyin qismida ekanligiga qat‟iy ishonchlari borligini xayol ham qilmasdi. Gyottingen 
universitetining buyuk patriarxi sanalgan Feliks Klyayn o„z matematik hamkasblariga 
shunday maslahat berardi: «
Eynshteynning ishlarida shunday kamchiliklar bor bo„lib, 
lekin bu kamchiliklar uning eng ahamiyatli g„oyalariga soya solmaydi. Lekin shunday 
bo„lsa ham u ularni yashirmoqda
». Gilbert esa bu borada baz‟an hazil ham qilib 
turardi: «
Gyottingenlik istalgan yosh bolakay ham, to„rt o„lchamli fazo haqida 
Eynshteyndan ko„proq bo„ladi
».
Noyabr oyida g„alvir suvdan ko„tarildi. Bunga sabab esa, Eynshteynning, o„zi 
so„nggi uchun yil mobaynida yoqlab, himoya qilishga uringan narsasiga – maydon 
tenglamasiga nisbatan ishonchni yo„qotganini tan olgani bo„ldi. Olim o„zining 
Nyuton fizikasiga mos kelmagani uchun e‟tiborsiz qoldirgan eski, ya'ni, 1912 yilga 
oid mulohazalariga qaytishga qaror qildi. Gilbertning Eynshteyn ishlaridagi xatolikni 
aniqlagani va maydon nazariyasiga nisbatan o„zining mustaqil hujumini boshlagani 
haqidagi xabar, olim uchun boshidan muzdek suv quygandek ta‟sir qildi. Gilbert 
matematik bilimlar borasida Eynshteyndan ko„ra ancha ilg„or bo„lib, bu omil 
masalani hal etishda hal qiluvchi ahamiyat kasb etadishi kerakdek edi go„yo. Biroq 
Eynshteynning eng tengsiz jihati shunda ediki, uning fizika va fizik tushunchalar 
borasidagi o„ta fenomenal darajada rivojlangan didi hamda, voqe‟likni uchki hissiyot 
bilan fahmlay olish qobiliyati bor edi.
U ishni tezlashtirdi. Barcha narsani chetga surib qo„yib, uzundan uzoq 
formulalarning tubsiz ummoniga sho„ng„ib ketdi. U formulalarga to„xtovsiz 
tuzatishlar kiritar, yozib, xato bo„lsa tashlab yuborar, keyin yana boshqatdan yozib, 
xatoni qidirar, shu tarzda, barcha ehtimoliy variantlarni ko„rib chiqar edi. Olim o„zi 
berilib ketgan ishdan chalg„itadigan hamma narsadan voz kechib qo„ydi. U endi tun 
va kunning farqiga bormasdan, ba‟zan hatto ovqatlanishni ham yoddan chiqarib 
ishlardi. Nazariyaning matematik asosi atrofidagi tumanlik deyarli tarqadi... 14-
noyabr kuni Eynshteyn pochta qutisiga Gyottingenda xat keldi. Unga Gilbertning 
muhri urilgan edi. Xatda matematik o„zining erishgan natijasi bilan maqtangan edi: 

---

101 
«
Avvalo, sening istisnoli masalangga nisbatan aksiomalarni tadbiq etishdan avval, 
uning fiziklar uchun ahamiyatli bo„lgan, aytaylik, fizik konstantalarning orasidagi 
nisbatlar singari biror amaliy qo„llanish sohasi chiqarmikan deb o„ylab ko„rishni 
istar edim
». Gilbert hamda Eynshteyn orasidagi yozishmalar, ilmiy takliflar va 
ogohlantirishlardan iborat bo„lgan haqiqiy ma‟nodagi ilmiy poygaga aylanib ketdi.