Eynshteyn. Nisbiylik nazariyasi

xususiy vaqt
tushunchasini taklif etdi va uni yunoncha 
τ
harfi bilan belgiladi. Bu kattalik jismning ikkita holati orasini emas, balki, unga 
taa‟luqli bo„lgan ikkita hodisa orasini ifodalaydi. Koordinatalarning har bir to„plami 
tarkibiga, fazoga (makonga) taaluqli bo„lgan uchta koordinatalar bilan birga, vaqtni 
ifodalovchi to„rtinchi koordinatani ham albatta kiradi. Bu orqali muayyan hodisaning 
qayerda
va 
qachon
sodir bo„lgani aniqlanadi.
Bir nuqtadan boshqasi tomon harakatlanib, biz o„zimizda to„rt o„lchamli iz – 
olam chizig„ini qoldiramiz. Bizning hayotimizni ham, Minkovskiy fazosi bo„ylab bir-
biri bilan o„zaro bog„liq bo„lgan voqea va joylarning ketma-ketligidan iborat 
harakatlanish trayektoriyasi sifatida qarash mumkin. Fizik olim Georgiy Gamovning 
xotiralar kitobi ham aynan shunday nomlanadi: «
Norasmiy tarjimai hol: mening olam 
chizig„im
».
13-rasm 
14-rasm 
Yer va Oydan iborat 
tizimning ikki xil yassi 
tasviri. Ularda fazo 
faqat ikkita o‘lchamda 
tasvirlanadi. Ikkinchi 
(14-rasm) tasvirda 
esa, o‘lchamlar 
qatoriga vaqt ham 
kirmoqda. 

---

94 
Avvalgi bobda biz, o„z sezgilarimiz orqali olamni idrok qilish 
qobiliyatimizning qay darajada nisbiy va o„zgaruvchan ekanligini ko„rib o„tgan edik. 
Bir sanoq tizimidan boshqasiga o„tish orqali nisbiylikning ko„zguli labirinti olamiga 
qadam qo„yar ekanmiz, bunda vaqt va masofa xossalari o„zlarini xuddi syurrealistik 
film effektlari singari tuta boshlaydi. Ular cho„ziladi, egiladi va jipslashib ketadi. 
Harakatlnayotgan jismlar ham siqilishga uchraydi va o„z soat vaqtini sekinlashtiradi. 
Lekin, shunga qaramay, xususiy vaqt esa o„zining barcha sabab-oqibatlarini saqlagan 
holda, amalda masofa sifatida qolaveradi. Shu tarzda, xususiy vaqt bu – istalgan 
sanoq tizimidagi istalgan kuzatuvchi uchun aynan bir xil axborotni taqdim etadigan 
invariantdir.