Eynshteyn. Nisbiylik nazariyasi

x 
y
′
 
y 
u 
Bam! 
Bam! 
Bam! 
C 
A 
B 
t
0
 
t
1
 
t
2
 
u 
y
′
 
y 
x
′
 
x
′
 
y
′
 
X 
u 
Devor 
Devor 
v
−
v v
+
v 
 
u 
u 
u 
8-rasm 
7-rasm 
6-rasm 

---

59 
ELEKTROMAGNIT TAJRIBA 
To„p uloqtiruvchi mashina va to„plarni, ikkita chiroqli fonar bilan almashtiramiz. 
Fonar yoqilganda u o„zidan ikkita nur (elektromagnit nurlanish) chiqara boshlaydi. 
Nurlardan biri o„ngga, ikkinchisi esa chapga yo„naladi.
Kema tryumidagi kuzatuvchilarning talqinlari.
 
Mohiyatan tajriba, avvalgisi bilan aynan bir xil va shu sababli natijalar ham bir 
xilda bo„ladi. Biz yana o„sha
 t′
2
−
t′
0 
= 
t′
1
−
t′
0
tenglikka ega bo„lamiz. 
Qirg„oqdagi kuzatuvchilarning talqini. 
Avvalgi 
tajribada biz, kemaning harakati sababli to„plarning turlicha 
harakatlanganligini korgan edik. Lekin endi bu safar yorug„lik tezligi doimiysi 
kompensatsiya effektining hosil bo„lishiga imkon bermaydi. Qirg„oqdagi 
kuzatuvchilarning barchasi, 
i
va 
d
nurlar bir xil tezlikka egadek tuyuladi (9-rasm). 
Lekin devorlar avvalgidek, o„zini turlicha tutadi: ulardan biri 
i
nurga nisbatab 
yaqinlashib boradi, ikkinchisi esa 
d
nurdan uzoqlashib boradi. Shu sababli ham 
i
nur devorga 
d
nurdan avvalroq kelib uriladi (10-rasm). 
G
sanoq tizimidagi 
devorlarning nur bilan to„qnash kelish hodisalari bir vaqtli emas!
Devor 
Devor 
u 
u 
u 
c c
u 
u 
C 
B 
A 
y
′
 
y
′
 
y
′
 
x
′
 
x
′
 
x
′
 
y 
x 
Ha! 
Ha! 
Ha! 
9-rasm 
10-rasm 

---

60 
Bizni qiziqtirayotgan nisbiylik nazariyasi doirasida, yorug„lik tezligining doimiy 
ekanligi natijasidan kelib chiqadigan oqibatlarni tadqiq qilishda davom etamiz. 
Tasavvur qilamizki, 
G
va 
D
kuzatuvchilarning har ikkalasi ham, aynan bitta hodisa 
sodir bo„layotgan onda bir joyda hozir bo„lishgan, lekin, hodisani ular boshqa-
boshqa nuqtalardan turib kuzatishgan. Biz ulardan bitta masofani o„lchashlarini 
so„raymiz.
MEXANIK TAJRIBA
. 
Ikkita 
A′
va 
B′
kuzatuvchi, kema tryumining burchaklarida joylashib o„tirib, y′ 
nurning musbat yo„nalishiga qarab o„tiradi. Chap tarafdagi devorda 
v
tezlik bilan 
to„p uloqtiruvchi mexanizm o„rnatilgan. Bu o„rinda biz ko„rib chiqadigan fizik 
fenomen (joriy holatda mexanik fenomen), to„pning uloqtirilishi va to„xtashi bilan 
bog„liq bo„lib, ushbu usuldan biz kema 
tryumini 
o„lchash uchun foydalanamiz. 
Tryum 
uzunligi, 
to„pning 
uloqtiruvchi 
mexanizmdan uchib chiqib, qarama-qarshi 
(o„ng) tarafdagi devorga borib urilish uchun 
ketgan 
vaqt 
davomida 
bosib 
o„tgan 
masofasiga teng bo„ladi.
 Kema 
tryumidagi 
kuzatuvchilarning 
talqinlari.
 
A′
va 
B′
kuzatuvchilar tinch holatda turibmiz 
deb gumon qilishadi. 
A′
o„z xronometrida 
to„pning uchib chiqish vaqti