Eynshteyn. Nisbiylik nazariyasi

Faza siljishi 
1-rasm 
2-rasm 
3-rasm 

---

54 
kelganida Lorents va Puankare jumboqning yetishmayotgan elementlarini yig„ib 
qo„yib bo„lishgan edi. Lorents, Maksvell formulalarini o„zgartirmasdan ham, bir 
sanoq tizimidan boshqasiga o„tish imkonini beradigan almashtirish formulalarini 
keltirib chiqardi. U shuningdek mazkur formulalaridan kelib chiqadigan dalillar 
orqali, masalan, jismlarning makonda siqilishi singari muhim xulosalarni bayon 
qildi. Puankare esa golland fizigining ilmiy faoliyatini sinchkovlik bilan kuzatib 
borar va u bilan to„xtovsiz yozishmalar yuritardi. 1898 yildan 1905 yilgacha 
bo„lgan oraliqda u yorug„lik tezliginiong doimiy ekanligiga asoslangan holda, 
nisbiylik tamoyilini mustaqil ravishda keltirib chiqardi ayni bir vaqtlilik g„oyalarini 
katta so„roq ostiga keltrib qo„ydi. Lekin mubolag„aviy efir tushunchasi bilan 
birgalikda, amalda mavjud ilmiy an‟analardan iborat tumanlik pardasi, ularning har 
ikkisining ham anchayin o„tkir ilmiy nigohlarini haqiqat nurlaridan to„sib qo„ydi. 
Bu xuddiki, jinoyatga taalulqi barcha dalil-isbotlar allaqachon topilgan bo„lsa ham, 
lekin jinoyatchi shahsning kibor oqsuyaklardan ekanligi mirshabning 
ishonmasligiga asos bo„layotgani singari edi.
Eynshteyn esa bu vaziyatda, turli xil mutaasibliklardan va rasmiy 
majburiyatlardan holi bo„lgan xususiy izquvar o„laroq maydonga chiqdi. Paunkare 
uning ustunlik jihatlarini e‟tirof etib o„tgan edi: «
Men ayniqsa uning yangicha 
tushunchalarni qanday osonlik bilan qabul qilayotganligiga qoyil qolardim. U 
eskicha udumlarga o„ralashib qolmagan
». O„z navbatida Eynshteyn ham «
Agar 
nisbiylik nazariyasining yuzaga chiqish o„tmishiga nazar tashlaydigan bo„lsak, 
shubhasiz 1905 yilda uning kashf qilinishga tayyor holda bo„lganligini ko„rishimiz 
mumkin
» deb aytib o„tgan edi. Olim, Maksvell tenglamalari shunchaki bir sanoq 
tizimidan boshqasiga o„tish masalasida o„zining qoyilmaqom go„zalligidan masuvo 
bo„lishi mumkinligini hazm qila olmas edi va u, elektromagnit hodislar borasidagi 
yagona muhim omil – harakatning nisbiyligi ekanligiga ishonchi komil bo„lgan. 
Uning «Harakatdagi jismlar elektrodinamikasiga» deb nomlangan maqolasi 
quyidagi so„zlar bilan boshlanadi:
«
Ma‟lumki, Maksvell elektrodinamikasi o„zining zamonaviy ko„rinishida 
harakatlanuvchi jismlarga nisbatan, aftidan hodisalarning o„zi uchun xos 
bo„lmaga narsa – asimmetriayning tadbiq etilishini taqozo etadi. Masalan, 
magnit hamda elektr toki o„tkazayotgan o„tkazgich orasidagi elektromagnit 
o„zaro ta‟sirni yodga olamiz. Kuzatilayotgan harakatlar faqat magnitning 
yoki, o„tkazgichning harakatiga nisbatan bog„liq bo„ladi. Vaholanki, 
eskicha tasavvurlarga ko„ra, bu ikki jismlardan biri, yoki, ikkinchisining 
harakatlanyotganligini bildiruvchi ikkala holatlar o„zaro bir-biridan qat‟iy 
faqrlanib turishi kerak deb hisoblanadi
». 
Elektromagnetizm fenomeni borasidagi Eynshteynning maslaklari, olimning 
hali bolalik chog„larida, oliaviy fabrikada o„ynab yurgan vaqtlarida o„zlashtirgani 

---

55 
va endilikda juda chuqur va deyarli instinktiv ravishda his qilish darajasiga borib 
yetganligiga qaramay, olim Lorents almashtirishlarining xulosalari faqatgina 
elektrodinamika andozalari uchungina muhim emas ekanligini ham juda tez anglab 
yetdi. Bor kuchi bilan «Tabiatning afsuni» ig„vosini ilgari surayotgan kimsalarni 
ham Eynshteyn umuman qo„llab quvvatlamadi. U nisbatan jur‟atliroq shahs bo„lib, 
bu borada ham, xuddi termodinamika qonunlari singari butun fizikani asoslab bera 
oladigan yaxlit va yagona paradigmani qidirar edi. Ehtimolki, Yevklidning 
«Boshlang„ichlar» asaridan ilhom olgan holda, Eynshteyn ham nisbiylik nazariyasi 
borasidagi o„zining qator postulatlarni shakllantirishga intilgan va keyinchalik 
deduksiya vositasida ulardan mantiqiy xulosalar chiqarishga umid bog„lagan. 
Anchayin katta hajmga ega bo„lgan «Harakatdagi jismlar elektrodinamikasiga» 
maqolasida jur‟at bilan bayon etilgan kuzatuvlar, faqat ikki bandga asoslangan edi: 
-