Eynshteyn. Nisbiylik nazariyasi

 
Lorents almashtirishlari 
Ular quyidagicha ko„rinishga ega: 
 
t′
ni 
t
va 
x
bilan bog„lovchi formulaga diqqat bilan qaralsa, g„alati bir holatni 
sezish mumkin. qo„zg„almas holatdagi sanoq tizimi (
t
) uchun muayyan vaqt 
momentiga, makonning biz turgan nuqtasi 
x
ga bog„liq ravishda ko„plab 
t′
ning 
ko„plab turli xil qiymatlari mos kelmoqda. Qirg„oqning ikkita boshqa-boshqa 
nuqtalarida aynan bir vaqta sodir bo„ladigan hodisalar, agar kema tryumidan 
turib kuzatilsa, vaqt bo„yicha turlicha tarqaladi. Bundan tashqari, ma‟lum 
bo„lishicha, yorug„lik tezligidan past tezliklarda (
va 
amalda nolga teng 
bo„ladigan hollarda) tenglamalar Galiley almashtirishlariga olib boradi. Endi 
tuzatish miqyosini tasavvur qilishga urinib ko„ramiz.
ning qiymatini, qadam 
tashlab ketayotgan odam harakati uchun (u taxminan 5 
tezlik bilan 
harakatlanadi) hamda, otilgan o„qning uchishi uchun (uning tezligi taxminan 
1000 
bo„ladi) hisoblab ko„ramiz. Natijada, mos ravishda 2.1∙10
─17
va 
1.1∙10
─11
qiymatlarga 
ega 
bo„lamiz. 
Almashtirishlar 
fizik 
mutaxassislarning 
ko„zlari uchun bajarilgan va o„zgaruvchilar 
orasida muayyan simmetriya mavjud. Agar 
x′
va 
x
o„zaro bog„liq bo„lsa, unda 
t
hamda 
t′
ham ularga bog„liq bo„ladi. Galileyning 
holatida 
t′ 
vaqt makonning 
x′ 
nuqtasiga 
bog„liq 
bo„lmagan. 
Bu 
almashtirishlar 
matematiklarda 
deja-vyu 
hissiyotlarini 
uyg„otib yubordi: u obyektlarning makonda 
aylanish 
harakatini 
ifodalovchi 
tenglamalarni 
eslatar 
edi. 
O„xshashlik 
shunga olib keldiki, natijada, Lorents 
almashtirishlarining 
to„rt 
o„lchamli 
makondagi 
obyektlarning 
aylanishiga 
muvofiq keladigan ko„rinishini ifodalovchi 
zamon 
va 
makon 
kontinuumi 
konstruksiyalandi.

---

52 
Lorents almashtirishlariga ko„ra, qo„zg„almas holatdagi sanoq tizimidagi vaqtning 
ma‟lum momentiga, harakatdagi sanoq tizimining cheksiz sondagi qiymatlari to„g„ri 
kelardi. Cheksizlik aynan o„z asl ma‟nosida: makonning har bir nuqtasiga bittadan. 
Shu tarzda, qirg„oqdagi ikkita alohida olingan nuqatdan aynan bir vaqtda sodir 
bo„lgandek ko„rinadigan ikki xil hodisa, kema tryumida joylashgan kuzatuvchi 
uchun ayna bir vaqtda sodir bo„lgan bo„lmaydi. Agar tenglamalar bilan biroz ish 
olib borilsa, unda ular ifodalab berayotgan olamdagi jismlar harakat vaqtida siqilar 
ekan va harakatdagi tizimlar uchun vaqt sekinroq o„tar ekan. Olimlar uchun bu kabi 
mavhumliklarni qabul qilish uchun nihoyatda asosli va salmoqli sabablar mavjud 
bo„lishi kerak edi va ular buni qo„yib, avvalgi tushunchalarni zo„r berib himoya qila 
boshladilar. Qo„l siltab taslim bo„lishdan avval, ilm-fan elektromagnetizmni 
nisbatan odatiy andozalarga solish uchun barcha kuch-g„ayratini safarbar etib 
ko„rdi.
Maksvell va Gersning ishlari paydo bo„lishidan avval, olimlar to„lqin shaklida 
mavjud bo„luvchi hodisalar biron-bir muhitga tayanib tarqalsa kerak degan fikr 
mavjud edi. Masalan, tovush havo orqali yoki suvdan uzatiladi. Sog„lom fikr 
(ba‟zan xavfli) bu tamoyilning universial ekanligi haqida pichirlab nido berardi. 
Maksvell tenglamalari yorug„likning to„lqin tabiati haqida xabar berardi va shunga 
muvofiq, yorug„likning tayanib tarqaladigan qandaydir muhiti, ya'ni, qandaydir efir 
muhiti mavjudligi haqida farzalar paydo bo„la boshladi.
Qadimgi yunon faylasuflaridan farqli o„laroq, fiziklar efirning xossalari 
haqida bahs boylashib vaqt o„tkazib o„tirishmadi, aksincha, o„z tajribaxona 
laboratoriyalarida qamalib olib, yangicha moddani (ya'ni efirni) qidira boshladilar. 
Biroq, eng yuksak did bilan qilingan tajribalarning aqalli birortasidan ham, Yer 
sayyorasi sayohat qiladigan ko„rinmas muhitning mavjudligini tasdiqlab bera 
olmadi. Efir o„zini xuddi detektiv asardagi qotil kabi tutardi: u jinoyat sodir etarkan 
(yorug„likni tashib) o„zidan hech qanday iz qoldirmasdan yashirinar edi. Shubhasiz 
efir yupqa modda bo„lishi kerak edi, lekin qator tajribalardan so„ng uning nihoyatda 
efemer (muvaqqat) ekanligi borasida fikrlar paydo bo„ldi. Umidsizlikka tushgan 
ayrim olimlar tomonidan esa, hattoki tabiat o„z tadqiqotchilari bilan bekinmachoq 
o„ynayotganligi haqidagi xitoblar ham yangrab qoldi.
Shubha-gumonlarga liq to„la ushbu vaziyatda, sodir bo„layotgan narsalarga 
nisbatan juda turli-tuman taxminlar, shu jumladan, haqiqatga ancha yaqin bo„lgan 
tushuntirishlar ham yuzaga chiqdi. Aksariyat savollarga javoblarni Maksvell 

---

53 
tenglamalari o„zida pinhon tutib turardi va qanday qidirishni bilgan odam, bu 
pinhonalikni oshkoralikka aylantirishi mumkin edi. Eynshteyn voqea joyiga yetib