|
Lorents almashtirishlari
Ular quyidagicha ko„rinishga ega:
t′
ni
t
va
x
bilan bog„lovchi formulaga diqqat bilan qaralsa, g„alati bir holatni
sezish mumkin. qo„zg„almas holatdagi sanoq tizimi (
t
) uchun muayyan vaqt
momentiga, makonning biz turgan nuqtasi
x
ga bog„liq ravishda ko„plab
t′
ning
ko„plab turli xil qiymatlari mos kelmoqda. Qirg„oqning ikkita boshqa-boshqa
nuqtalarida aynan bir vaqta sodir bo„ladigan hodisalar, agar kema tryumidan
turib kuzatilsa, vaqt bo„yicha turlicha tarqaladi. Bundan tashqari, ma‟lum
bo„lishicha, yorug„lik tezligidan past tezliklarda (
va
amalda nolga teng
bo„ladigan hollarda) tenglamalar Galiley almashtirishlariga olib boradi. Endi
tuzatish miqyosini tasavvur qilishga urinib ko„ramiz.
ning qiymatini, qadam
tashlab ketayotgan odam harakati uchun (u taxminan 5
tezlik bilan
harakatlanadi) hamda, otilgan o„qning uchishi uchun (uning tezligi taxminan
1000
bo„ladi) hisoblab ko„ramiz. Natijada, mos ravishda 2.1∙10
─17
va
1.1∙10
─11
qiymatlarga
ega
bo„lamiz.
Almashtirishlar
fizik
mutaxassislarning
ko„zlari uchun bajarilgan va o„zgaruvchilar
orasida muayyan simmetriya mavjud. Agar
x′
va
x
o„zaro bog„liq bo„lsa, unda
t
hamda
t′
ham ularga bog„liq bo„ladi. Galileyning
holatida
t′
vaqt makonning
x′
nuqtasiga
bog„liq
bo„lmagan.
Bu
almashtirishlar
matematiklarda
deja-vyu
hissiyotlarini
uyg„otib yubordi: u obyektlarning makonda
aylanish
harakatini
ifodalovchi
tenglamalarni
eslatar
edi.
O„xshashlik
shunga olib keldiki, natijada, Lorents
almashtirishlarining
to„rt
o„lchamli
makondagi
obyektlarning
aylanishiga
muvofiq keladigan ko„rinishini ifodalovchi
zamon
va
makon
kontinuumi
konstruksiyalandi.
52
Lorents almashtirishlariga ko„ra, qo„zg„almas holatdagi sanoq tizimidagi vaqtning
ma‟lum momentiga, harakatdagi sanoq tizimining cheksiz sondagi qiymatlari to„g„ri
kelardi. Cheksizlik aynan o„z asl ma‟nosida: makonning har bir nuqtasiga bittadan.
Shu tarzda, qirg„oqdagi ikkita alohida olingan nuqatdan aynan bir vaqtda sodir
bo„lgandek ko„rinadigan ikki xil hodisa, kema tryumida joylashgan kuzatuvchi
uchun ayna bir vaqtda sodir bo„lgan bo„lmaydi. Agar tenglamalar bilan biroz ish
olib borilsa, unda ular ifodalab berayotgan olamdagi jismlar harakat vaqtida siqilar
ekan va harakatdagi tizimlar uchun vaqt sekinroq o„tar ekan. Olimlar uchun bu kabi
mavhumliklarni qabul qilish uchun nihoyatda asosli va salmoqli sabablar mavjud
bo„lishi kerak edi va ular buni qo„yib, avvalgi tushunchalarni zo„r berib himoya qila
boshladilar. Qo„l siltab taslim bo„lishdan avval, ilm-fan elektromagnetizmni
nisbatan odatiy andozalarga solish uchun barcha kuch-g„ayratini safarbar etib
ko„rdi.
Maksvell va Gersning ishlari paydo bo„lishidan avval, olimlar to„lqin shaklida
mavjud bo„luvchi hodisalar biron-bir muhitga tayanib tarqalsa kerak degan fikr
mavjud edi. Masalan, tovush havo orqali yoki suvdan uzatiladi. Sog„lom fikr
(ba‟zan xavfli) bu tamoyilning universial ekanligi haqida pichirlab nido berardi.
Maksvell tenglamalari yorug„likning to„lqin tabiati haqida xabar berardi va shunga
muvofiq, yorug„likning tayanib tarqaladigan qandaydir muhiti, ya'ni, qandaydir efir
muhiti mavjudligi haqida farzalar paydo bo„la boshladi.
Qadimgi yunon faylasuflaridan farqli o„laroq, fiziklar efirning xossalari
haqida bahs boylashib vaqt o„tkazib o„tirishmadi, aksincha, o„z tajribaxona
laboratoriyalarida qamalib olib, yangicha moddani (ya'ni efirni) qidira boshladilar.
Biroq, eng yuksak did bilan qilingan tajribalarning aqalli birortasidan ham, Yer
sayyorasi sayohat qiladigan ko„rinmas muhitning mavjudligini tasdiqlab bera
olmadi. Efir o„zini xuddi detektiv asardagi qotil kabi tutardi: u jinoyat sodir etarkan
(yorug„likni tashib) o„zidan hech qanday iz qoldirmasdan yashirinar edi. Shubhasiz
efir yupqa modda bo„lishi kerak edi, lekin qator tajribalardan so„ng uning nihoyatda
efemer (muvaqqat) ekanligi borasida fikrlar paydo bo„ldi. Umidsizlikka tushgan
ayrim olimlar tomonidan esa, hattoki tabiat o„z tadqiqotchilari bilan bekinmachoq
o„ynayotganligi haqidagi xitoblar ham yangrab qoldi.
Shubha-gumonlarga liq to„la ushbu vaziyatda, sodir bo„layotgan narsalarga
nisbatan juda turli-tuman taxminlar, shu jumladan, haqiqatga ancha yaqin bo„lgan
tushuntirishlar ham yuzaga chiqdi. Aksariyat savollarga javoblarni Maksvell
53
tenglamalari o„zida pinhon tutib turardi va qanday qidirishni bilgan odam, bu
pinhonalikni oshkoralikka aylantirishi mumkin edi. Eynshteyn voqea joyiga yetib
Do'stlaringiz bilan baham: |
