Eynshteyn. Nisbiylik nazariyasi

sanoq 
tizimlari
tanlab olamiz. Hozir so„z mavhum tushunchalar haqida bormoqda. Agar 
ma‟qul kelsa, sanoq tizimi sifatida odamlarni (garchi inson sezgilari ishonchli 
bo„lmasa ham), yoki bir yoki bir necha fizik kattaliklarni qayd qilib bora oladigan 
apparatlarni tasavvur qilishimiz mumkin. qulaylik uchun bu tizimlarni 
G
va 
D
harflari bilan belgilaymiz. Sanoq tizimlaridan biri qo„zg„almas yoki, ikkinchisiga 
nisbatan o„zgarmas tezlik bilan harakat qilmoqda. Bu sanoq tizimi 
inersial sanoq 
tizimi
deya nomlanadi.
Sanoq tizimlaridan birini biz prichalga (qirg„oqqa) o„rnatamiz va u 
qo„zg„almas bo„ladi. biz uni «Galiley» (
G
) deb nomlaymiz va barcha masofalarni u 
joylashgan nuqtadan boshlab o„lchaymiz. Uning ro„parasida va o„ng tarafida 

---

46 
musbat qiymatlar, ortida va chap tarafida esa 
manfiy qiymatlar joylashadi. «Galiley» sanoq 
tizimi yordamida biz, istalgan elementning 
makondagi 
joylashuv 
o„rnining 
koordinatalarini aniqlay olamiz (1-rasm).
Bu bo„lishi mumkin bo„lgan nuqati 
nazarlarning 
yagonasi 
emas. 
Bizning 
tajribamizdagi ikkinchi sanoq tizimi kema 
tryumida sayohatga chiqadi va u Galileyning 
tajribasida ishtirok etishga rozi bo„lgan 
shogirdlaridan biri, Piza universiteti talabasi 
Dominikka muvofiq bo„ladi. U tryumning 
pastki chap burchagida joylashadi (rasmga 
qarang) va bu nuqtada biz nolinchi sanoq 
boshini (
D
tarzida) belgilaymiz.
Faraz qilamizki, kema qirg„oq yoqalab, 
u
doimiy tezlik bilan harakatlanmoqda.
Biz uchun Galiley Dominikni ko„rib 
turishi, lekin shogirdning o„zi bort tashqarisida 
bo„layotgan ishlardan bexabar bo„lishi kerak. 
Shu sababli ham, shunday tasavvur qilamizki. 
Tryumda bir necha illyuminatorlar o„rnatilgan 
bo„lib, ular orqali tashqi kuzatuvchi ichkarida nima sodir bo„layotganini kuzatib 
borishi mumkin; lekin Dominik illyuminatorlarga orqa o„girgan holatda turibdi. 
Galiley 
kemaning 
harakati 
bo„ylab, 
Dominikning 
makondagi 
vaziyati 
o„zgarayotganini ko„radi (2-rasm).
Tajriba avvalida uning ishtirokchilarining soatlari, vaqt bo„yicha 
o„lchovlarni amalga oshirish uchun o„zaro muvofiqlashtirilgan.
Agar Galiley masofani chamalashdan charchasa, o„z shogirdining egallagan 
vaziyatini istalgan vaqt momentida hisoblab topa oladi. buning uchun unga 
kemaning tezligi (
u
) va u harakatlangan vaqti (
t
) larni o„zaro ko„paytirsa kifoya. 
Agar masofani 
x
bilan belgilasak, Dominik bosib o„tgan yo„l 
bo„ladi. 
Tryumda pashshalar bilan birga qamalib o„tirgan Dominik, ustozidan 
olislashayotganligini bilmaydi. Uning o„zi uchun o„zining vaziyati o„zgarmagan, 
ya'ni: x′=0.
Yaqin orada uchib o„tayotgan pashshani ko„rib, Dominik uning (
x′m;y′m
) 
koordinatalarini aniqlay oladi.