Evolyutsiya nazariyasi

Nomo avlodi evolyutsiyasining asosiy bosqichlari
Ingliz arxeologi Luis Liki rafiqasi Meri Liki bilan 17 iyun 1959 yilda Sharqiy Afrikaning Tanganika degan joyining Oldovoy Goridan 30 m chuqurlikdagi qatlamdan odamsimon maymunlarning kalla suyagi, tishlari, boldir suyaklari va ish qurollarini topgan.
L.Liki fikricha bu topilgan kalla suyagi Janubiy avstralopiteklarga yaqin turadi va unga zinjantrop (ya’ni zinjd arabcha-Sharqiy Afrika, antropos grekcha-odam) deb nom qo‘ydi. Ularning miya xrjmi 530 si ga teng. AQSH ning fizika va kimyo laboratoriyalarida olib borilgan tekshirishlardan ma’lum bo‘lishicha, zindjantroplar bundan 1 mln 750 ming yil oldin yashagan. Demak, pitekantroplar 1 mln yil oldin yashagan zindjantroplar topilgan joyda mayda tosh qurollarning topilishi ular shu qurollardan foydalangan va ularni o‘zlari yasagan, degan xulosaga keltiradi.
Zindjantroplar morfologik jixatdan avstralopiteklardan yuqori turmaydi. Chakka suyagining yonoq bo‘limi yaxshi rivojlangan. Lekin miya xajmi 800-900 sm bo‘lgan pitekantroplar mayda tosh qurolarni yasay olmagan, foydalana olmagan, ammo qanday qilib miya xajmi 530 sm bo‘lgan zindjantroplar bunday qurollarni ishlata olgan, degan savol olimlar orasida tortishuvga sababchi bo‘ldi.
Luis Liki va uning tarafdorlari mayda tosh qurollarning zindjantroplar yasagan desalar, boshqa olimlar bu qurollarni zindjantroplarga nisbatan murakkabroq jonzotlar yasagan bo‘lsa kerak deyishadi.
Zindjantroplar olovdan foydalanishini bilmagan. Demak, ularni eng qadimgi odamlar qatoriga kiritishga asos yo‘q, deb xisoblanadilar (M.F.Chesurx, V.P.Yakimov). 1960 yilda L.Liki va M.Liki zindjantropning qoldig‘i topilgan yerdan sal chuqurroqda yana skeletning bir qancha bo‘laklarni topishdi (kalla suyagi qoldig‘i va tosh qurollari). Bu topilgan qazilmalar zindjantroplar 200-250 000 yil oldin paydo bo‘lganligi va zinjantroplar bilan bir vaqtda yashaganligi aniqlanib, L.Liki unga prezinjantrop (pre-oldin) deb nom qo‘ydi. Bularning kalla suyagi va tishlarining tuzilishi avstrolopiteklarga nisbatan murakkabroq, pitekantroplarga nisbatan soddaroq tuzilgan. Miya hajmi 650 si ga teng odamsimon maymunlardan farq qilib, oyog‘ining bosh barmog‘i chetga qayrilmagan. Bu hodisa unda tik yurish bilan bog‘liq morfologik o‘zgarishlar yakunlanganligini ko‘rsatadi. Suyak qoldiqlari bilan birgalikda qo‘pol holda yasagan ko‘pgina tosh, suyak qurollar topiladi.
L.Liki pre- zindjantroplarni avstrolopiteklar, odamsimon maymunlar qatoriga emas, balki tosh davridagi tosh qurollarini yasagan eng qadimgi odam deb hisoblash kerak, degan xulosaga keldi va uni “homo habilis” (lotinchadan o‘quvli odam degan ma’noni bildiradi) deb atadi. Habilis 2 mln yil oldin yashagan.
Demak, bu yangilikning kashf etilishi yerda odamning paydo bo‘lganiga 1 mln yil emas, balki 2 mln yil bo‘lganini, yerda yashagan dastlabki odamlar pitekantroplar emas, uquvli odamlar ekanligini isbotladi.
Dastlab mehnat qurollarini yasash N, habilis uquvli odamdan boshlanib, keyinchalik takomillasha borgan. Bundan 30-20, 10-5 ming va 500 yil oldin yashagan odamlarning tashqi qiyofasi hozirgi davr odamlarnikidan keskin farq qilmasada, ularning madaniyatida keskin farq borligi aniqdir.
Mexnat faoliyati odamni tabiatdagi boshqa narsalardan ajratuvchi chegara xisoblanadi.
Yaqin yillarda Oltoy o‘lkasi va Yaqutiya tog‘laridan ana shunday primitiv qurollar topilgan bo‘lib, ular 1 400 000 yil oldin yasalganligi aniqlandi. Agar boshqa joylarda ham shunday skeletlar topilib, bu topilmalar yanada boyitilsa, o‘quvli odam yer yuzida keng tarqalganligi isbotlanishi xisoblanadi. Ba’zi antropologlar uquvli odamni xozir xam avstrolopiteklarga kiritadilar. Morfologik jixatdan olganda, u odamsimon maymunlardan kam farq qiladi. Farqi tabiiy narsalarni qurol sifatida ishlatishdan tashqari, mayda toshdan kesadigan va chopadigan oddiy qurollar tayyorlash munosabati bilan ham dastlabki ong belgilari borligidan dalolat beradi.
Odamning paydo bo‘lishi 3 ta bosqichga bo‘linadi:
1. Eng qadimgi odamlar
2. Qadimgi odamlar
3. Dastlabki xozirgi odamlar.
Bu bochqichlarni biri tamom bo‘lib, uning o‘rniga ikkinchisi kelmaydi, balki ular bir vaqtda yashagan.
Lekin ular bir-biri bilan yaxshi munosabatda bo‘lmagan. Moddiy madaniyati kuchli rivojlangan populyatsiyalar boshqalarini chetga siqib chiqargan yoki jismonan yo‘q qilgan. Bir vaqtning o‘zida turli xil odamsimon maymunlar yashagan.