Evolyutsiya nazariyasi

Idioadaptatsiya yoki qisman (xususiy) moslanish
Bu aromorfozdan farq qilib, umumiy moslanish emas, balki xususiy moslanishlar paydo bo‘lishidan iborat. Lekin bu o‘zgarishlar organizm tuzilishini va hayot faoliyatini ajdodlariga nisbatan yuqori yoki past darajada ko‘tarmaydi. Idioadaptatsiya yo‘li bilan paydo bo‘ladigan o‘zgarishlar organizm uchun ikkinchi darajali ahamiyatga ega bo‘lgan organ va kismlarga xosdir.
Idioadpatatsiyadan keyin organizm o‘z ajdodlari bilan bir qatorda tursa ham, ular muhit sharoitlariga yaxshi moslashadi. Masalan, toshbaqalar repteliyalarning eng qadimgi vakillari bo‘lib, katilozavrlardan kelib chiqqan va perm davriga kelib hayot sharoitining o‘zgarishi, ya’ni yashash uchun kurash, tabiiy tanlanish tufayli ostki va ustki qalqonlar hosil bo‘lgan. Evolyutsion jarayonda ular har xil guruhlarni paydo qilgan. Jumladan, quruqda yashovchi, botqoqda, chuchuk suvda yashovchi toshbaqalar kosasining rangi, qalinligi, oziqlanishi kabi belgilari bilan farqlanadi. Ammo bu beogilar ularni boshqa repteliyadan tuzilishi jihatdan ustun bo‘lishiga imkon bermagan. Suyakli baliqlarda ham gavdaning turli darajada tuzilganligi ko‘riladi.
Ixtisoslashish idioadaptatsiyaning eng xususiy firmasi hisoblanadi. Ixtisoslashgan organizmlar muhitning juda tor doirasida yashaydi. Bu sharoitda boshqa hayvonlar bilan raqobatlasha olmaganligi uchun ular hozircha yashab qolgan.
Idioadaptatsiya o‘simliklarda ham uchraydi. Masalan, chetdan changlanish, urug‘, mevalarning tarqalishiga imkon beradigan turli moslamalar ham idiodaptatsiyadir.


Senogenez yoki embrional moslanish
Bu embrion yoki lichinkalik davrida paydo bo‘ladigan moslamalarni o‘z ichiga oladi. Tuxum hujayrani va embrionni kimyoviy va mexanik ta’sirlardan himoya qiluvchi parda yoki mikroblardan saqlovchi ohakli qobiq, tuxumdagi sariqlik, qushlar va sut emizuvchilarda embrionning tebranish va zarbalardan saqlovchi amnion, sut emizuvchilarda embrion nafas olishiga yordam beradigan allantois va yo‘ldosh senogenezga misoldir.
Senogenez har xil bo‘ladi. Jumladan, tuxum va lichinkaning himoya rangi, ularning oziqlanishini ta’minlaydigan sariqlik, uni adsorbsiya qiladigan qon tomirlar, ularning nafas olishiga yordam beradigan jabra iplari-allantos va boshqa moslamalar shular jumlasidandir. Hayvonot olamida bunday moslamalar keyingi davrda (ontogenezda) karaksiz bo‘lganligi uchun reduksiyaga uchraydi.
Senogenezni biologik ahamiyati katta. Chunki, embrion va lichinkalar individual rivojlanishda birmuncha xavfli hisoblangan yoshlik davrini havfsiz o‘tishini ta’minlaydi. Bu esa o‘z navbatida biologik prgressga olib keladi.
Senogenez-seno-yangi, genezis-kelib chiqish ma’nosini anglatadi.