Etnolingvistika va milliy madaniyat

Mavzuni o‘rganish va uni yoritish jarayonidagi ilmiy yangiliklar quyidagilar bilan belgilanadi:

- Tilshunoslikda etnolinvistikaga oid qarashlar tahlili qilindi va etnolingvistika tilshunoslikning eng muhim sohalaridan biri ekanligi dalillandi;

- etnolinvistikaning til tarixi, dialektologiya, nutq madaniyati, folklor, etnografiya, axloq, sotsiologiya, etnologiya, falsafa kabi turdosh fanlar bilan muhim aloqasi yoritildi.
ETNOLINGVISTIKA VA UNING TIL TIZIMIDAGI O‘RNI
1.2. Etnolingvistika - tilshunoslikning alohida soha sifatida.

Hammamizga ma’lumki, til – insoniyat tomonidan ajdodlardan meros qilib olingan «ma’naviy boylik», tarkibida turli elementlar, qoidalar, barcha sathlardagi munosabatlar saqlanayotgan imkoniyatlar xazinasidir. Etnolingvistika ana shu «imkoniyatlar xazinasi»ning vujudga kelish tarixi, xalq o‘tmishi bilan bog‘liq jihatlarini o‘rganadi. Zero, Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov ta’kidlaganidek «Tariximiz kabi, qadim madaniyatimizning yaratilishida ham unga ko‘plab etnik guruhlar, el-elatlar o‘z ulushini qo‘shgan. Bu tabiiy hol, chunki hech qachon, hech qaerda faqat bitta millatga mansub madaniyat bo‘lmaydi. Har qandayssivilizatsiya ko‘pdan-ko‘p xalqlar, millatlar, elatlar faoliyatining va samarali ta’sirining mahsulidir. Bir so‘z bi-lan aytganda, ko‘chmanchilar, bosqinchilar kelib ketaveradi, lekin xalq boqiy qoladi, uning madaniyati abadiy yashaydi»⁴ O‘zbek etnolingvistikasi bir necha ming yillar davomida O‘zbekiston hududlarida yashab o‘tgan urug‘ va qabilalarning tarixi va madaniyati bilan bog‘liq til birliklarini o‘rganadi. Etnolingvistika A.Hojievning «Tilshunoslik terminlarining izohli lug‘ati» kitobida shunday ta’rif beriladi: «ETNOLINGVISTIKA. Makrolingvistikaning til bilan xalq o‘rtasidagi munosabatlarni, tilning faoliyati va taraqqiyotida lingvistik va etnik omillarning o‘zaro ta’sirini o‘rganuvchi bo‘limi.»⁵

«O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi»da etnolinvistikaga shunday ta’rif berilgan: «ETNO... (yun. ethnos — qabila, elat, xalq) — o‘zlashma qo‘shma so‘zlarning birinchi qismi; elat, xalq va ularga oidlik ma’nolarini bildiradi (mas, etnogenez, etnografiya). …ETNOLINGVISTIKA (etno... va lingvistika) — tilshunoslikning til va til egasi bo‘lgan xalq orasidagi bog‘liklik hamda munosabatlarni, til rivoji, vazifaviy xususiyatlariga lisoniy, etnik omillarning birgalikdagi ta’sirini o‘rganuvchi sohasi. Til bilan etnik xususiyatlarning o‘zaro munosabati, bir-biriga ta’siri ikki tomonlama bo‘ladi: etnik omillar (etnosning urf-odatlari, milliy an’analari, falsafiy, diniy qarashlari va b.)ning tip rivojiga ta’siri va, aksincha, til vazifaviy imkoniyatlarining etnos va etnik xusu­siyatlarning shakllanishiga ijobiy ta’siri. E. til va uning rivojiga turli etnik guruhlarning qanchalik hissa qushganini, bu jarayonda etnoslar orasidagi yaqinlik, mushtaraklik yoki ularning bir-biridan ajralish, uzoqlashish xususiyatlarini tadqiq qiladi. Tilshunoslikning etnik ono­mastika, areal lingvistika, lingvistik geografiya, dialektologiya, til tarixi, sotsiolingvistika, xaritashunoslik sohalari etnolingvisitka erishgan ilmiy natijalardan foydalanadi. etnolingvisitka ayniqsa, yozuvga ega bo‘lmagan xalqlarning etnografiyasini o‘rganishda, ularning tillaridagi etnik xususiyatlar bilan bog‘liq lisoniy materiallarni to‘plash va tadqiq qilishda qo‘l keladi. Adabiyotlar: 3вегинцев В.А. Этнолингвистика в его кн.: История языковедения XIX—XX вв. в очерках и извлечениях, т. 2, М., 1965; Этническая ономастика, М., 1971; Этническая то­понимика, М., 1987.»⁶

Darhaqiqat, tilning taraqqiyoti xalq taraqqiyoti bilan bevosita bog‘liq. Nigeriyaning mashhur yozuvchisi, Nobel mukofoti sovrindori Uol Soyinka 2002- yil 21-may kuni BMTning Ijtimoiy tadqiqotlar institutida o‘qigan ma’ruzasida insoniy taraqqiyotning, millatlar ijtimoiy - madaniy, iqtisodiy rivojining asosiy vositasi lison ekanligini ta’kidlab, shunday degan edi: «Til - an’analar, tarix, milliy ruh va dunyoqarash hamda milliy falsafaning xazinasi ekanligini barcha e’tirof etgan va bu masala hech qanday muhokamaga muhtoj emas. Hozirgi paytda biz yanada chuqurroq anglayotganimiz boshqa narsa: mahalliy tillarning yo‘qolishi fan taraqqiyotiga to‘sqinlik qilishi mumkin». Darhaqiqat, lison-millat, elat, qabila boyligi. Unda ushbu millat, elatning barcha ruhiy kechinmalari, madaniy qadriyatlari, tarixiy taraqqiyot yo‘li, yashash shart-sharoitlari, atrof-muhiti, yurti tabiati o‘z ifodasini topadi. Bunday boylikni saqlash, undan foydalanish uchun tilni ardoqlash lozim. Nobel mukofoti sovrindori ogohlantirganidek, har bir til o‘z boyligiga ega, uning yo‘qolishi uning sohibi bo‘lmish xalqning inqirozi demakdir. Har qanday inqirozning esa umumbashariy ilmu fan taraqqiyotiga qanchalik salbiy ta’sir ko‘rsatishi tarixdan ma’lum.⁷

Dunyodagi har bir til o‘zida o‘zi mansub bo‘lgan xalqning o‘tmishini aks ettiradi. Ta’kidlanganidek, «Tillarning go‘zalligi ularning rang-barangligi va har birining o‘ziga xosligidadir. Axir bekorga Xudovandi Karim avval «butun jahonni tili bir, nutqi bir» qilib yaratib, keyin esa Bobilda «butun jahonning tilini aralashtirib, odamlarni er yuzi bo‘ylab tarqatib yuborgan» (Muqaddas kitob, «Injil» 1992) bo‘lmasa kerak?! Albatta, insoniy jamiyat tuzishning ilk davrida tilning, uning yagonaligining mavqei alohida bo‘lgan. Lekin davr o‘tishi bilan yakkatillik abadiy bo‘lmasligi, ko‘ptillilik esa ijtimoiy taraqqiyot natijasi ekanligi ayon bo‘ldi. Qur’oni Karimda «Xalaqal insona allamahul bayon», ya’ni «Insonni yaratdi va bayonni o‘rgatdi» oyati mavjud (55-sura). Nozil qilinayotganidek, insonni yaratgan va unga kalomni taqdim etgan Ollohning o‘zi unga fikrlash va ushbu fikrni ifodalash qobiliyatini ham ato etgan. Shuning uchun bo‘lsa kerakki, odamzot nafaqat fikrni ifodalashda lisoniy qobiliyatga murojaat qiladi, balki ushbu qobiliyatni shakllantiruvchi vosita – til haqida fikr yuritishni ham unutmaydi. Bobil voqeasi, ya’ni tillar aralashtirib va ajratilib yuborilganidan buyon tillarni qiyoslash, ularning o‘xshash va noo‘xshash xususiyatlarini aniqlash ehtiyoji mavjud. Johanna Nikolsning fikricha, tillarni qiyosiy-tarixiy o‘rganish metodi bundan 8 ming yil oldingi lisoniy muhit haqida ma’lumot berish kuchiga ega. Ammo lisoniy tahlilga qiziqish, tahlil uslublari yaratilishining tarixiy ildizlari anchagina chuqur. Bu ildizlar jamlanib yagona daraxt hosil qilishi uchun zamonlar o‘tdi. Asrlar davomida yaratilgan fan – tilshunoslik insoniy («insoniylik» desak ham bo‘laveradi) fanlar orasida o‘z o‘rnini topgunicha ko‘p bosqichlarni bosib o‘tdi, taraqqiyot yo‘lidagi ko‘plab to‘siqlardan hatlashga to‘g‘ri keldi. Albatta, bu har qanday fan sohasining qismatidir. Zero, ilmiy tadqiqotning maqsadi tabiat va jamiyat taraqqiyoti qonuniyatlarini aniqlash va bilishdir. Ushbu qonuniyatlar aniqlanguniga qadar inson voqelik haqidagi faktlarni to‘playdi, tizimlashtiradi va tavsiflaydi. Bunday faoliyat va kechayotgan hodisalar mohiyatini bilish, boshqalarga tushuntirish harakati doimiydir.

Antropotsentrik tilshunoslikning yetakchi yo‘nalishlaridan biri hisoblangan etnolingvistika (lot. etnos – xalq + yun. logos – ta’limot) tilshunoslik, etnografiya, madaniyatshunoslik, psixolingvistika sohalari hamkorligida yuzaga kelgan, tilning madaniyat, etnos, milliy mentallik bilan o‘zaro aloqasi va ta’sirini antropotsentrik paradigma tamoyillari asosida o‘rganuvchi sohadir. Madaniyat, xalq tafakkuri, uning olamni idrok etishidagi o‘ziga xos jihatlarning tilda aks etishini o‘rganish etnolingvistikaning asosiy maqsadidir⁸. Etnolingvistikaning yuzaga kelishi haqida gapirilganda, deyarli barcha tadqiqotchilar bu nazariyaning ildizi V.fon Gumbolьdtga borib taqalishini ta’kidlaydilar va bu ta’limot Amerika olimlarigacha davom etib boradi⁹. Tilshunoslikda bu sohaning shakllanishida F.Boas, E.Sepir, B.L.Uorf, G.Brutyan, A.Vejbitskaya, D.Xaymz kabi tilshunoslarning qarashlari muhim rolь o‘ynaganligi ta’kidlanadi¹⁰. Etnolingvistika sohasida jiddiy tadqiqotlar yaratgan V.A.Maslova ushbu sohaning rivojini 3 bosqichga ajratadi: 1) fan shakllanishiga turtki bo‘lgan dastlabki tadqiqotlarning yaratilishi (V.fon Gumbolьdt, E.Benvenist, L.Vaysgerber, A.A.Potebnya, E.Sepir kabi tilshunoslarning ishlari); 2) etnolingvistikaning alohida soha sifatida ajratilishi; 3) etnolingvistikaning rivojlanish bosqichi¹¹.

Mazkur sohaning obyekti til va madaniyat, predmeti esa o‘zida madaniy semantikani namoyon etuvchi til birliklari hisoblanadi. Binobarin, etnolingvistikada madaniy axborot tashuvchi til birliklari tadqiq etiladi¹². Bunday til birliklari etnolingvistik birliklar termini ostida birlashadi. Ramz, mifologema, etalon, metafora, paremiologik birliklar, lakunalar, stereotiplar, pretsedent birliklar, nutqiy etiketlar eng asosiy birliklar hisoblanadi. Olamning lisoniy manzarasini, madaniyatning asosiy konseptlari majmui bo‘lgan konseptosferani, lisoniy ongni tavsiflash hamda til egalarining milliy-madaniy mentalligini aks ettiruvchi lisoniy birliklarni, insoniyatning qadimiy tasavvurlariga muvofiq keluvchi tarixiy-madaniy arxetiplarni, nutqiy muloqotga xos bo‘lgan milliy ijtimoiy-madaniy stereotiplarni aniqlash etnolingvistikaning asosiy vazifalari hisoblanadi. Til va madaniyatning o‘zaro ta’siri muammosi lingvokulturologiya, etnopsixolingvistika, kognitiv tilshunoslik, lingvomamlakatshunoslik, lingvokonseptshunoslik, lingvopersonologiya kabi sohalarda ham o‘rganiladi. Shu sababli ushbu sohalar etnolingvistikaga yaqin sohalar hisoblanadi¹³.

G.Slishkinning fikriga ko‘ra, “Etnolingvistika inson omiliga, aniqrog‘i, insondagi tarixiy madaniyat omiliga yo‘naltirilgan. Etnolingvistika markazining xalq o‘tmishi va madaniyati fenomenidan iborat bo‘lishi inson haqidagi fanning antropologik paradigmaga tegishli hodisa ekanligidan dalolat beradi”¹⁴. Etnolingvistikaning o‘rganish obyekti haqidagi fikrlar borasida bir to‘xtamga kelingan bo‘lsa-da, ayrim munozarali qarashlar ham yo‘q emas. Masalan, V.Teliyaning fikriga ko‘ra, etnolingvistika til va madaniyatning faqat sinxron aloqasini o‘rganadi. V.Maslova esa bu soha tilni ham sinxron, ham diaxron jihatdan o‘rganadi, deb hisoblaydi. Shuningdek, V.Teliya etnolingvistika obyekti umuminsoniy xarakterga ega bo‘lishini ta’kidlasa, V.Maslova muayyan xalq yoki qardosh xalqlar tilining lingvokulturologik xususiyatlari alohida o‘rganilishi lozim ekanligini ta’kidlaydi¹⁵.

Hozirgi vaqtda etnolingvistika jahon, xususan, rus tilshunosligida eng rivojlangan yo‘nalishlardan biri bo‘lib, bu borada bir qancha o‘quv qo‘llanmalar yaratilgan. Tilshunoslarning e’tirof etishicha, ularning orasida eng mashhuri V.Maslova tomonidan yaratilgan o‘quv qo‘llanma hisoblanadi¹⁶. Ushbu o‘quv qo‘llanmada etnolingvistika lingvokulturologiya bilan birgalikda tavsiflanadi. Muayyan til birligini lingvokulturologik tahlil qilish namunalari ko‘rsatilgan¹⁷. Lingvokulturologik tadqiqotlarda, asosan, quyidagi masalalar tadqiq etilganini ko‘rish mumkin: 1) muayyan nutqiy janrning lingvokulturologik xususiyatlari. Bunda ko‘pincha miflar, xalq og‘zaki ijodiga xos janrlar tili tahlil etilgan; 2) muayyan uslubda yozilgan asarda lingvokulturologik konsept ifodalanishi tadqiqi. Bunda, asosan, badiiy-nasriy asarlar tili tahlil etilgan; 3) qiyosiy aspektdagi ishlar. Bunda, asosan, rus tilidagi lingvomadaniy birliklar ingliz, nemis, fransuz tillari bilan qiyoslangan; 4) etnolingvistikaning pedagogika fani bilan bog‘liq jihatlari. Bunda talabalarda lingvokulturologik birliklarni aniqlash va tahlil etish malakasini hosil qilish asosiy maqsad qilib olingan.

Etnolingvistik va lingvokulturologik yondashuvdagi tadqiqotlar o‘zbek tilshunosligida oxirgi o‘n yilliklarda paydo bo‘la boshladi. Masalan, Z.Solievaning nomzodlik ishi o‘zbek va fransuz tillaridagi sentensiya, ya’ni axloqiy-ta’limiy xarakterdagi matnlarning milliy-madaniy xususiyatlarini o‘rganishga bag‘ishlangan¹⁸.

Professor N.Mahmudovning “Tilning mukammal tadqiqi yo‘llarini izlab…” nomli maqolasida etnolingvistika, umuman, antropotsentrik paradigmaning mohiyati va bu boradagi muammolar chuqur va asosli yoritib berildi. Ushbu maqolani o‘zbek tilshunosligida etnolingvistika haqida jiddiy mulohazalar bayon qilingan birinchi asar sifatida baholash mumkin¹⁹.

Maqolada etnolingvistik va lingvokulturologik nazariyaning shakllanishi uchun xizmat qilgan omillar, undagi asosiy tushunchalar, ularning talqinidagi har xilliklar haqida juda asosli mulohazalar aytilgan. Xususan, N.Mahmudov ayni sohaning eng asosiy tushunchalaridan bo‘lgan til va madaniyat haqida quyidagilarni yozadi: “Til va madaniyat deganda, ko‘pincha, “nutq madaniyati” deyiladigan muammo assotsiativ holda esga tushsa-da, bu ikki o‘rindagi madaniyatning aynanligini aslo ko‘rsatmaydi. Til va madaniyat deganda, odatda, (to‘g‘risi ham shu) til orqali u yoki bu madaniyatni yoki aksincha, madaniyatni o‘rganish orqali u yoki bu tilni tushuntirish nazarda tutiladi, aniqroq aytadigan bo‘lsak, etnolingvistikadagi madaniyatning ma’nosi “aqliy-ma’naviy yoki xo‘jalik faoliyatida erishilgan daraja, saviya (nutq madaniyati)” emas, balki “kishilik jamiyatining ishlab chiqarish, ijtimoiy va ma’naviy-ma’rifiy hayotida qo‘lga kiritgan yutuqlari majmuyi (madaniyat tarixi, o‘zbek madaniyati)” demakdir. Shunday bo‘lgach, nutq madaniyatining o‘rganish muammolari boshqa, etnolingvistikaning o‘rganish obyekti tamoman boshqadir”²⁰.

Etnolingvistikaning bevosita matn bilan bog‘liq jihatiga kelsak, shuni aytish lozimki, matn ham boshqa til birliklari qatorida bu sohaning tadqiq obyektlaridan biri hisoblanadi. V.Maslova bu borada quyidagicha yozadi: “Matn tilshunoslik va madaniyatning haqiqiy kesishuv nuqtasidir. Zero, matn til hodisasi va uning oliy sathi hisoblanadi, shu bilan birga u madaniyat mavjudligining amal qilish shakli hamdir. Etnolingvistika esa tilni madaniy qadriyatlar tajassumi sifatida tadqiq etadi”²¹. V.Maslovaning, xususan, o‘xshatish – matnlar haqidagi fikri ham e’tiborga molikdir. Olima o‘xshatishlarning matn yartilishidagi o‘rniga yana to‘xtalib, ular matnda struktur-kompozitsion vazifani bajarishi va matn kogerentligini ta’minlovchi vosita maqomida bo‘lishini aytadi²².

Zamonaviy etnolingvistikadagi matn bilan bog‘liq yana bir hodisa bu pretsedent matn masalasidir. Tadqiqotchi O.Artemovaning so‘zlari bilan aytganda, pretsedent janrlar madaniy axborotning “akkumulyatori”dir²³. Pretsedent matnlar pretsedent birliklarning bir turi bo‘lib, o‘zida muayyan millat til egalariga xos bo‘lgan lisoniy xotirani aks ettiradi. Hozirgi vaqtda, xususan, rus tilshunosligida bu borada ko‘plab tadqiqotlar amalga oshirilgan. Etnolingvistikadagi matn bilan bog‘liq yana bir masala sentensiyadir. Sentensiya axloqiy-ta’limiy xarakterdagi til birligi bo‘lib, o‘zida intertekstuallikni namoyon etadi²⁴. Z.Salieva ingliz va o‘zbek tillaridagi sentensiyalarning milliy-madaniy xususiyatlarini qiyosiy aspektda o‘rganar ekan, muayyan xalq tarixida katta o‘rin tutgan mutafakkirlarning asarlarida bayon qilingan didaktik g‘oyalarning yozuvchi tomonidan o‘zgargan shaklda ifodalanishini intertekstuallikning bir ko‘rinishi sifatida baholaydi. Tadqiqotchi bunga misol sifatida Oybekning “Navoiy” romanida Navoiy tomonidan aytilgan didaktik mazmunli matnlarni keltiradi²⁵. Bu xususiyatni o‘zbek tilida yaratilgan boshqa asarlarda ham ko‘rish mumkin.

Ma’lumki, etnolingvistikada L.Vaysgerber tomonidan tilshunoslikka olib kirilgan olamning lisoniy manzarasi tushunchasi alohida o‘rin tutadi. Olamning lisoniy manzarasi voqelikni idrok etishning tilda muhrlangan va muayyan lisoniy jamoa uchun xos bo‘lgan tuzilishi, olamni idrok etish va konseptuallashtirishning universal va ayni vaqtda milliy xoslangan usulidir²⁶. Har bir tabiiy til olamning o‘ziga xos lisoniy manzarasi hisoblanadi.

Tilshunos A.Rahimovning fikriga ko‘ra, “Tilshunoslik fani tarixidagi uchinchi makroparadigma antropotsentrik paradigma (kommunikativ yoki nominativ-pragmatik paradigma) deb hisoblanadi. Ushbu paradigma tilni quruq struktura sifatida emas, balki jonli muloqot va kommunikatsiyaga asoslangan ochiq sistema sifatida o‘rganuvchi, boshqa sistemalar – jamiyat, inson, madaniyat, ruhiyat kabilar bilan uzviy aloqadorlikda tahlil etuvchi, insonni til ichida yoki tilni inson ichida tahlil etishga yo‘naltirilgan qarashlar, g‘oyalar va ta’limotlar majmuidir”. ²⁷ Ya’ni, bir so‘z bilan aytganda, etnolingvistikaning mag‘zidir.

A.Rahimov til va ijtimoiy hayotning turli sohalari o‘rtasidagi aloqani yoritishda inson “oltin ko‘prik” vazifasini o‘taydi”²⁸,-deb hisoblaydi. Tadqiqotchining fikricha, kognitiv, sotsiolingvistik, etnolingvistik, psixolingvistik, neyrolingvistik, pragmatik va lingvokulturologik paradigmalar antropotsentrik paradigma tarkibiga kiruvchi miniparadigmalar hisoblanadi.