Ететеуломов узбекистон республикаси


бу энг ав-  вал инсоннинг мехнат фаолиятига таъсир этувчи coxja-



Download 11,49 Mb.
Pdf ko'rish
bet229/284
Sana22.02.2022
Hajmi11,49 Mb.
#82400
1   ...   225   226   227   228   229   230   231   232   ...   284
Bog'liq
Менежмент асослари. Ғуломов С.С

бу энг ав- 
вал инсоннинг мехнат фаолиятига таъсир этувчи coxja- 
дир, унинг вазифалари эса одамни махсус ^аракащининг 
сифати ва уни амалга ошириш усулларидир.
Техник во- 
ситаларни кенг куламда ишлатилишига кдрамасдан, 
инсон омилини ахамилти тухтовсиз Усиб бормокда.
Менежмент -- халк; хужалигининг вазифаси бУла 
туриб, 
уз 
навбатида яна бир неча махсус вазифаларни 
к,амраб олади ва уларни бажармасдан туриб мак;садга 
лойик; фаолйят жараёни менежмент тизимида амалга 
ошмайди.
Менежментнинг ички негизини тушуниш учун 
унинг махсус вазифаларининг таэушли натижасида ба- 
жариш мумкин. Бундан келиб чикдцики, менежмент­
нинг мущм муаммоларидан бири — бу ушбу вазифа­
ларни аникдаш ва Урганиш, уларни хусусиятини, бел- 
гиларини урганиш, уларни ташкил кдлиш усулларини 
турли боцщарувчи тизимлари бугинларвда амалга оши-
287


шини халк; хужалиги буйича умуман бокдирув фани ва 
шахсан менежмент асосида ишлаб чикдш куриб чикд­
лаётган вазифаларни англашни асослашга ва уларни 
боищарувчи идораларга ва уларнинг радбарларини фа­
олияти сохасини аникдашга, уларни муносабатларини 
тартибга солишга, менежментнинг вазифаларини ба- 
жарилишида мак;садга мувофик, тартибни урнатишга 
имкон яратади.
Менежмент вазифаларини мазмунига хаР томонла- 
ма ёндашув унинг дар бир идорасини тугри мувофик;- 
лаштиришга, аникдаш ва яхши ёритишга, дамда улар­
ни фаолият сохасида илмий-техник жараён ютукдари- 
га окдлона таъсир курсатиши ва тула ишлатилишига 
имкон беради.
Менежмент масаласи билан шугуланувчи олим ва 
амалиётчилар учун маълум кдзикртш уйготади. ;Бунга 
мисол, хорижий изланувчилар Ф. Тейлор, Г. Черч, 
А. Файоль (XIX аср охири ва XX аср бошлари) ишлари 
шулар жумласидандир. Курсатилган изланувчилар то- 
монидан олиб борш ф н боищарувни вазифавий тадли- 
лидан илмий менежмент хакдда фикр юритилиши бош- 
ланади.
Масалан, «Корхонани илмий боищариш асослари», 
«Фабрикани боищариш», «Мехнатни илм асосида таш­
кил кдлиш» ва бопща америкалик мухандис, изланув- 
чи ва ишлаб чщаришни ташкил кднувчи Ф. У. Тейлор- 
ни китоблари менежментнинг илм асосида ташкил 
кдлиш адабиётига асос солди. У вазифавий маъмурият 
вазифасига катта дшщат-эътибор ажратди. Унинг фик- 
рича, хар бир хизматчи энг кщори лавозимдан энг 
паст лавозимгача имкони борича оз сонли вазифа ба- 
жариши керак.
Боища америкалик шдгисодчи Г. Черч саноат корхо- 
наларини бсшщариш муаммоларини урганиб узининг 
«Ишлаб чикаришни боищариш асослари» номли кито- 
бида менежментнинг вазифасини жуда аник, куриб чи- 
кдди.
Француз мухандиси Анри Файоль саноат бирлаш- 
маси менежментининг вазифавий назариясига узининг 
салмокда улушини кущци. Унинг назарияси ишлаб чи- 
к,ариш амалиётида ишлатиладиган булди ва маъмурий 
ходимларга корхонани мак;сад сари самарали етаклаш- 
га ва унинг ресурсларини иложи борича яхши ишла- 
тишга имкон беради.
288


Бошдарувда турли вазифаларни ажратиб олиш ва 
уларни тадлил дилиш менежмент муаммоларини илм 
асосида изланишида мудим босдич хисобланади. Аммо 
бу масала Ф. Тейлор, Г. Черч, А. Файоль давридан бош­
лаб бирдан бир мудим ва дарама-дарши муаммо булиб 
долади.
Менежмент сохдсидаги бошдарув фаолиятининг маз- 
муни турли хизматчилар бажарувчи вазифаларда аник, 
ифодалангани учун уларни тушунчаси ва туркумланиш 
масаласини махсус куриб чикдш мадсадга мувофид- 
дир.
Купчилик мутахассисларнинг бошдарув вазифаси 
модиятини ухшаш тушунчасига дарамай, ушбу тушун- 
чани ягона, купчилик томонидан, маъдулланган анид- 
ланиши дозиргача йуд. Шунинг учун энг аввал дуйида- 
ги тушунчаларни анидлаш мадсадга мувофид булур эди, 
яъни «Вазифа», «Бошдарув вазифалари», «Менежмент 
вазифаси».
«Вазифа» тушунчаси — бу назарий тилда энг мудим 
тушунчадир. Фалсафа лугатида курсатилишича, у ло- 
тинча «functio» сузидан келиб чикдан булиб, бажо кел- 
тириш, бажариш, амалга ошириш маъносини билди- 
ради. Хорижий сузлар лугатида вазифани «фаолият до- 
ираси», мажбурият, мадсад ва роль деб ифодаланса, 
рус тили лугатида идора, организм томонидан бажа- 
риладиган иш, гуёки мажбурият, фаолият доираси, 
деб тушунилади. Амалиётда у тез-тез «масала», «дудуд», 
«билимдонлик» маъносида ишлатилади.
«Бошдарув вазифаси»ни ифодаланиши янада катта 
турли-туманликка эга ва бир-бирига дарама-дарши 
булган ноанидликлар мавжуд.
Баъзи бир мутахассислар бошдарув вазифаларини 
уз ифодаланишларида асосий таянчни мазмуний то- 
монга эмас, балки ахборотли томонга йуналтирганлар. 
Бошдарув вазифаси деганда улар энг аввал ахборотга 
ишлов берилишидаги ташкилий фаолиятга, яъни шун­
дай зарур меднат фаолияти турига, дайсики бевосита 
ахборотни ишлаб чидариш бошдарувининг манфаати 
учун даракати ва ишлатилиши билан боглидлигини, 
шу жумладан зарурий дарор ишлаб чидарйшни тушун- 
ганлар.
Шу билан бирга мудандислик бошдарув меднатини 
тури, мазмун ва модиятини куриб, баъзи бир бошда­
рув вазифасини ифодалай туриб, асосан масала ёки
1 0 -2 6 3 3
289


йуналиш фаолияти деб билади. Масалан, ишлаб чикд- 
ришни асбоб ва мослама, дастгох билан таъминлаш 
энергетика хужалигини ва ишчи хоналарини талаб 
кдганадиган \олатда ушлаб туриш, махсулот сифати- 
ни назорат кдлиш, мехнагни химоя кдлиш ва техника 
хавфсиэлигини таъминлаш. Шу билан бирга улар ало- 
хида эслатадиларки, боищарув вазифаси — бу мехнат 
жараёнининг бир ьдсми, боскдчи деб хисоблайдилар.
Бир катор изланишларда бизнинг назаримизда 
боищарув вазифаси боищарув идораларининг фаолия­
ти, харакати, иши сифатида асосли ифодаланмаган.
Баъзи бир муаллифлар боищарув вазифасини бош- 
кдрув субъектининг харакат операцияси деса, боцщаси 
ижтимоий жамият бирлашмаси фаолиятининг бир кдс- 
мини тартибга солиниши дейди, учинчиси эса объек­
тив зарур, баркарор такрорланувчи харакат дейди, 
туртинчиси б^лса ундан хам бошкд фикрни баён igraa- 
ди.
Юцорида келтирилган мисолларда «Бошкдрув вази­
фаси» тушунчаси боищарув 
т и з и м и н и н г
«хукм сури- 
ши» тушунчаси билан тенглаштирилади, чунки лугатга 
биноан «харакат кдлиш, харакатда булиш» — дегани 
Хукм суриш, деган маънони биддиради. Турли фикр ва 
мулохазалар тахлили шу хакдца суз юритадики, бир 
хил муаллифлар бошкарув вазифаси тушунчасини фа- 
олият тури билан богласа, боцщаси иш тармоги ёки 
сохаси билан боглайди, учинчиси боищарув фаолия­
тининг бир хдисми, деб кдрайди. Шу билан бирга улар­
нинг фар*дни, бир-бирини тулдирувчи умумий эле- 
ментлар борлигини хам сезмай иложи 
йук;.
Энг асосийси шундаки, бошкарув вазифаси — бу 
энг аввал мацсад сари йуналтирилган аник, турдаги 
боищарув ходимлари мехнат фаолиятидир. Бу фаолият 
эса ишлаб чикдриш шароитида хОдимларюг самарали 
боищарув учун зарурдир. .
Бизнинг фикримизча «Боищарув вазифалари* ту- 
шунчасининг мазмуни куйидаги асосий белгилар ёрда­
мида аник, ва тутрирок, акс эттирилади: Холйслик, 
боищарув фаолияти махсус кдсми, мазмунининг ашщ- 
лиги ва бирлиги, эркинлик, бажариш усулларини бир 
турлилиги, бир хил операцияларни йигиндиси, опера- 
цияларнинг баркдрорлиги, такрорланиши ва хоказо- 
лар.
Хар кдндай бошкдрув вазифаси — боищарув хо-
290


димларининг узига хос фаолиятининг туридир, мех­
натни касбий такрими бу бошдарув сохасидаги ихти- 
сослашиш натижасидир. Ушбу фаолиятнинг Узига хос- 
лиги шундаки, хар бир вазифа берилган мак;садни ба- 
жарилишига йуналтирилган шунинг учун у Узининг 
маълум ролини уйнайди ва боищарув ходимлари уму­
мий фаолиятининг таркибий *дсми хисобланади.
Уз-узидан ающки, боищарувда хар кдндай мехнат 
такрими унинг учун янги вазифани пайдо булиши була- 
вермайди. Масалан, мехнатни узини узи назорат кдлиш 
операциясининг ажралиб чикдши ишлаб чикдришни 
бопщарувида янги кушимча вазифа хисобланмайди, 
балки унинг янги элемента пайдо булишидир.
Бошдарув мустакдп вазифасининг пайдо булиши 
мехнатнинг шундай такримига олиб келадики, унда: 
биринчидан, унинг тавсифи буйича макрадни фаолия- 
тидаги умумийлиги ва бирхиллилиги таъмин этилади, 
иккинчидан, эркин боищарув участкасига нисбатан их- 
тисослашади ва ажратилади.
«Боищарув вазифаси» тушунчаси бошкдрув фаолия­
тининг мохиятини ва мазмунини ифодалайди, шу жум- 
ладан боищарув тизимидаги алохида шахе (бугсшини) 
хукук, доираси ва мажбуриятани баркдрор такрорла- 
нувчи объектив заруратли бирлигини бажаришни акзе 
этдиради.
Бу турдаги фаолият аник; хисобланади ва макрадли 
йуналишга эга. Бундан шундай хулоса чикариш мум­
кин: бошдарув мохията факдт улар бажараётган вази- 
фада ёркднрок, намоён булади. Шундай кдлиб бошкд- 
рув вазифаси — бу боищарув фаолиятининг таркибий 
ва махсуслашган кдемидир. Бир томондан курилаётган 
фаолият тури объектив тавсиф билан фаркданса, бош- 
кд томондан маълум масаланинг объектив ечилиши 
билан фаркданади. Боцщача кдлиб айттанда, боищарув 
вазифаси объектив тоифа булатуриб, уз ичига к;онун 
ва крнуниятларни онгли равихпда ишлатилишини кдм- 
раб олади.
«Бошкдрув вазифаси» тушунчасини ашщлашда би­
ринчи навбатда шунга амал кдяиш керакки, бошкдрув 
ишлаб чикдриш жараёни жамият — комбинациялаш- 
ган турга эга булган жойда юзага келади. Ишлаб чикд- 
риш боищарувининг вазифаси боища аник, хар кдндай 
фаолият каби узининг мос амалий бажарилиш усулига 
эга. 
-
291


Менежментга тааллукяи булган бу усуллар шундан 
иборатки, англаб етилган, фаол, узлуксиз ва комби- 
нациялашган одамларнинг мехнат фаолияти булиб пи- 
ровард натижада маълум максадга эришиш, яъни ме­
нежмент усулларининг мазмуни, яъни амалга ошириш 
усулидир.
Менежмент вазифасининг мазмуни ишлаб чикариш 
жараёнини у ёки бу масаласи билан аникданади. Бу жа- 
раён доим хэракатда булгани сабабли унинг сифат узга- 
ришлари зарурий усулларнинг тизимли такомиллашуви 
билан улар асосига вазифанинг узгариши хам боглик;/
Менежмент вазифалари боцщарувчи ва боищари- 
лувчи тизимларни бир бутун килиб богааб, аник; маж- 
буриятлар билан тавсифлайди, улар бажарилмаганда 
менежмент жараёнининг бутунлай мавжуд булмасли- 
ги, б^лса хам паст самарада булиши мумкин. Факат 
менежмент вазифасини ишлаб чщариш билан бопща- 
риш учун нима кдтмок, керак, деган саволга жавоб 
бермок керак. Менежмент баъзи бир таркибий булин- 
маларининг вазифаси ва хзжми амалиётда сезиларли 
равишда вазифаларнинг хажми ва мазмунига боглик, 
булиб, боцща объектив ва субъектив тавсифли омил- 
ларига, шу жумладан, тармок, кдрамлигига хамда иш­
лаб чикдришнинг боскдч ва улчамлари камрови дара- 
жасига, ихтисослашиш савиясига ва бир хил махсу- 
лотни ишлаб чикариш куламига, ишлаб чикаришни 
ташкил килиш .усулларига, унинг механизациялашиш 
ва автоматлашиш даражасига, бопщарувнинг техник 
таъминланиш савиясига ва унинг кадрлари малакаси- 
га, бопща ишлаб чикариш бирлашмалари билан хужа­
лик алок,аси савиясига боюшкдир.
Бу омиллар таъсири остида кушимча кдлиб янщ - 
ларини ташкил кдлиш ёки хукм сурувчи бошкарув 
булинмаларини яратиш зарурати тугилиши мумкин. 
Бопщача килиб айтганда, менежмент вазифасини бош­
карув булинмалари таркиби Уртасида тУфи таксимлаш 
ва комбинатлаштириш мумкин, бунинг натижасида ва- 
зифа узгариши, тулдирилиши ёки бутунлай йУк кили- 
ниши мумкин. Аммо бу холатларда вазифалар уни ким 
бажаришидан катъий назар хукм сураверади.
Бир томондан менежмент — бу умумий вазифалар­
нинг халк хужалигида бажарилувчи ички кдсми булиб, 
иккинчи томондан менежмент, Узи эркин тизим була- 
туриб, узининг вазифавий таркибига эга.
292


Менежмент узининг тармок, таркдиишлигига кура 
Узига хос хусуеиятга эга. Шу билан бирга боищарув 
мехнатига барча тармокдари учун бир хил булган узи­
га хос белгиларга эга.
Шу муносабат билан менежментнинг иккита асо­
сий турдаги вазифасини ажратиб курсатиш мумкин: 
умумий ва махсус. Улар бир томондан узларининг уму­
мий ижтимоий-ик^исодий табиати билан бир бутун 
булсалар, боища томондан менежмент объектини у ёки 
бу элементларини аник, иктисодий мазмунига тугри 
келади.
Барча вазифалар белгиланган умумий мак,садни ба- 
жаришга йуналтирилган булишига к,арамасдан, улар­
нинг Узига хослигидан к,атьий назар, улар мажмуада 
вазифалар тизимини бунёд этади. Менежментнинг баъ­
зи бир муаммолари асосан шу билан боипщки, наза- 
рия амалиётга хозирча унинг вазифасининг таркиби 
хакдда ягона тавсиянома берилмайди. Масалан, бир 
хил амалиёт ва назария хизматчилари уйлайдиларки, 
агар ишлаб чщариш жараёнининг мазмуни ва ташкил 
этилиши узгарса, унда вазифа таркиби хам узгариши 
керак. Уларнинг фикри буйича, менежмент вазифаси­
нинг тузилиши корхона ичида ушбу бошкдрув бугани- 
нинг турган жойига ва унинг ташкилий таркибига 
бопщарувнинг марказлашиш даражасига боглик;. Улар­
нинг фикрича, ишлаб чщариш участкасининг вази­
фаси таркиби аник шароитларга, ишлаб чщаришнинг 
куламига, автоматлаиггириш савиясига хамда мехнат- 
нинг ташкил кдяинишига; цехлар боищаруви — ихти- 
сослашиш савиясига ишлаб чикариш таркибига ва иш­
лаб чикариш жараёнини техника таъминига, корхона 
боищаруви — унинг эркинлиги даражасига хамда тур­
ли ташкйлотлар билан алокасига боглик.
Бу холатда иккита турли масала аралашиб кетган 
куринади: менежмент вазифасининг тузилиши ва унинг 
вазифаларининг мазмуни.
Менежмент тизимининг вазифалари мазмунининг 
баркарорлиги камрокдир. Крида буйича, у масаланинг 
куйилишини ва максадни ающлашни, карор ишлаб 
чикдлишини ва уни бажарувчиларига етказилишини, 
назорат кдлиш ва бажарилган кдрорлар натижасини 
бахолашни уз ичига олади.
Менежмент объекта ва субъектининг бирлиги ва 
уларнинг диалектик узаро боЕлшушги бопщарилувчи
293


тизимда булиСГтурадиган узгаришлар тахмин буйича 
энг аввал 
вак^ида боищарув субъектида акс этмота 
керак. Бунда боцщарувчи тизим барча унинг элемент- 
ларида буладиган узгаришларга аник; сезги билдириши 
керак ва боищарув объектининг энг кщори самарадор­
лигини таъминлаши зарур. Бу холат жуда мухим ахами- 
ятга эга, чунки менежмент узининг объектида алохдца 
Хукм сурмайди, унинг дар бир вазифасининг мазмуни 
алохвда боищарув объекти тавсифга бокливдир.
Менежмент вазифаларининг турлилиги ва мазмуни 
энг аввал бошкарув мехнатининг таксимланиши ва 
амалга оширилиши билан тушунтирилади.
Шундай килиб, менежментнинг барча тизимларида 
вазифа тузилиши бир турда булса, уларнинг мазмуни 
турличадир.
Менежмент жараёни каби унинг вазифалари маз­
мунини бойлиги намоён булиш шакли билан фаркла- 
нади. Шу билан бирга хозирги вак,тгача олимлар ора- 
сида унинг вазифаси туркумланиши буйича ягона фикр 
йук;. Ушбу муаммони ечиш натижаларига катга- мик- 
дорда тизимнинг самарали ишлаб туриши, таравдиёти 
ва такомиллашуви богликдир,
Умумий вазифалар хамма вак,т каердабоищарув фа­
олияти амалга ошса, шу ерда хозир бУладилар, улар 
менежментнинг объектив мазмуни ва хизмати билан 
ающланадилар. Уларни иццгаб туриши менежментнинг 
барча элементларини зарурий келшпувига эришишга 
кумаклашади.
Шундай щетиб, боищарувда умумий вазифаларни 
ажратиб курсатиш мумкин, улар унинг боскичларини 
аасс эттиради (боищарув 
ц и к л и
боскичлари). Бу каби 
вазифалар хар кандай савиядаги боищарув фаолиятида 
иштирок этади ва менежмеданинг барча жараёни учун 
тавсифлидир. Ушбу жараён мазмунини чукуррок, анг- 
лахи учун менежментнинг энг аввал умумий вазифала- 
рини ажратиш ва куриб чикдш зарурати мавжуд.
Ушбу масала буйича турли мулохазалар бор. Маса- 
лан, баъзида менежментнинг умумий масалалари руйха- 
тйга моддий-техник таъминотни, янги турдаги махсу­
лот ишлаб чикдяиши 

Download 11,49 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   225   226   227   228   229   230   231   232   ...   284




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish