Ёшларни тарбиялашда сўздан фойдаланиш

Foydalanilgan adabiyotlar:
1. http://pv.uz/society/molodezhy-uzbekistana---obrazovannaya-iniciativnaya-energichnaya.
AXLOQIY TA'LIM - TARBIYaNING BOSh MEZONI SIFATIDA
Rahmonqulova Nodira Ibodullaevna,
O‘zbekiston Respublikasi Tashqi ishlar vazirligi 1-kotibi
“Insonlarni yaxshilikg‘a chaqirguvchi, yomonlikdan qaytarguvchi bir ilmdur. Yaxshi xulqlarning yaxshiligini, yomon xulqlarning yomonligini dalil va misollar ila bayon qiladurgan kitobni axloq deyilur”.
Abdulla Avloniy[1]
Annotatsiya. Ushbu maqolada muallif axloqning farzand tarbiyasidagi muhim ahamiyatiga e’tibor qaratadi. Axloqiy tarbiya ta’lim bilan uyg;unlashgan holda olib borilishi zarurligi maqolada yoritilib berilgan. Axloqiy tarbiyada birdamlikni ta'minlash uchun o'qituvchi doimiy ravishda ota-onalarni bolalarda insonparvarlik, axloqiylik va altruizmni shakllantirishga yo'naltirishi kerak.
Kalit so’zlar: axloq, tarbiya,ta’lim, qadriyat, ijtimoiy
Insonga ziynat bag‘ishlaydigan fazilat odob-axloqdir. Axloq ilmi – yaxshilik bilan yomonlik o‘rtasidagi murakkab muammolar haqida bahs yuritib, insonni komillikka erishish yo‘lini yoritib berar ekan, u doimiy ravishda takomillashib boradi. Komil insonni tarbiyalash, bu xalqimizning azaliy orzusi bo‘lib qolaveradi. Komil inson tushunchasi kechagi gap bo‘lmay o‘rta asrlarda ishlab chiqilgan tarbiya asosi bo‘lib, musulmon Sharqida asosan islomiy nuqtai nazardan ta'riflab kelingan. Uning falsafiy ma'nosi umummilliy ahamiyatga ega va umuminsoniy qadriyat sifatida asrlar davomida sayqal topib, rivojlanib kelgan.
Aziziddin Nasafiy, komil insonga ta'rif berib, shunday yozadi: «Bilgilki komil inson deb shariat va tariqat va haqiqatda yetuk bo‘lgan odamlarga aytadilar va agar bu iborani tushunmasang, boshqa ibora bilan aytayin: Bilgilki, komil inson shunday insondirkim, unda quyidagi to‘rt narsa kamolotga yetgan bo‘lsin: yaxshi fe'l, yaxshi so‘z, yaxshi axloq va maorif»[2]. A.Nasafiy keltirgan ushbu ta'rifdan komil inson bo‘lish har tomonlama rivojlangan va unda to‘rt narsa kamolotga yetgan bo‘lishini ta'kidlab, yaxshi xulq, yaxshi xarakterga ega bo‘lishi, nutqi ravon, madaniyatli, va ilmfanda ilm cho‘qqilarini yaxshi egallagan bo‘lishi kerakligini uqtiradi.
Shuningdek, A.Nasafiy inson kamolotining belgisi sifatida ikki narsani asos qilib ko‘rsatadi: birinchisi, axloq, ikkinchisi, o‘z-o‘zini anglash, shu sifatlarni hisobga olib, inson hamma axloqiy sifatlar bilan bezangan va o‘z-o‘zini anglash, ya'ni «men»ini bilish inson kamolotining belgisi sifatida, «Binobarin, insonning kamolotga erishishi hamda axloqqa, ya'ni tarbiyaga ega bo‘lishi va o‘z-o‘zini anglash bilan amalga oshadi», – degan xulosaga keladi. Shunday o‘rinli savol yuzaga keladi, xo‘sh tarbiya bilan axloq bir ma'noga egami, yoki boshqa-boshqa tushunchalarmi? Tarbiyalanganlik bilan axloqiylikchi?
Axloq ijtimoiy munosabatlarning tabiati bilan belgilanadi. U o'sib borayotgan odamga erta bolalikdan o'rgatiladigan umumiy qabul qilingan me'yorlar, qoidalar, qonunlar, amrlar, taqiqlar, taqiqlarni o'z ichiga oladi.
Axloq - bu guruhlar, sinflar, milliy jamoatchilik fikri tomonidan tasdiqlangan va qo'llab-quvvatlanadigan ijtimoiy ong va odamlar o'rtasidagi munosabatlarning an'anaviy mazmunli shakli. Bu bolaning ijtimoiy hayot sharoitlariga moslashishini ta'minlaydi, uni umumiy qabul qilingan xatti-harakatlar me'yorlari va qoidalari doirasida ushlab turadi.
Lekin har qanday tarbiya ta'lim bilan chambarchas bog‘liq holdagina mavjud bo‘ladi. Shuni yodda tutish kerakki: ma'lum bir harakatning har qanday tashqi ko'rinishi axloqiy (yoki axloqsiz) emas. Bu erda, birinchi navbatda, amalga oshirilgan harakatning motivatsiyasi hisobga olinishi kerak. Masalan, siz turli sabablarga ko'ra o'g'irlik qila olmaysiz: fosh bo'lish yoki sudlanganlikdan qo'rqish. Va faqat oxirgi sabab axloqiydir. Shunday qilib, tarbiyaning asosiy maqsadi bolaga axloqiy me'yorlar nima ekanligini tushunishga yordam berish va unga o'z tanlovini qilish imkoniyatini berishdir.
Bolaning axloqiy ongini shakllantirish jarayoni, ayniqsa, oila va ta'lim muassasasining ushbu muammoga nisbatan qarashlari turlicha bo'lsa, ziddiyatli va nizoli bo'ladi. Axloqiy tarbiyada birdamlikni ta'minlash uchun o'qituvchi doimiy ravishda ota-onalarni bolalarda insonparvarlik, axloqiylik va altruizmni shakllantirishga yo'naltirishi kerak.
Qanday qilib bolani mehribon bo'lishga o'rgatish mumkin? Bolalarda boshqalarga nisbatan insonparvarlik munosabatini tarbiyalashni necha yoshdan boshlashingiz kerak? Axloqiy fazilatlarni tarbiyalash umuman mumkinmi yoki ular tabiatan yotibdimi va pedagogik ta'sirga duchor bo'lmaydimi? Ko'plab olimlar va pedagoglar ushbu savollarga javob berishga harakat qilishdi. Tadqiqotlarning katta qismi shaxsning axloqiy va axloqiy asoslarini shakllantirish muammolari, ularning kelib chiqishi, rivojlanishi va tuzatish imkoniyatlariga bag'ishlangan.
Maktabgacha yoshdagi bolalarning axloqiy tarbiyasi jarayonida bolalar o'rtasida insoniy munosabatlarni shakllantirish juda dolzarbdir. Ularga quyidagi "mumkin emas" bo’lgan narsalarni tushuntirish kerak:
- odamlarni xafa qilish va kaltaklash mumkin emas;
- boshqa odamlarning mehnati natijalarini yo’q qilish mumkin emas;
- boshqalarning shaxsiy buyumlarini egasining ruxsatisiz olish mumkin emas.
Axloqiy tarbiyaning mazmuni maktabgacha yoshdagi bolaning axloqiy fazilatlarini shakllantirishdan iborat: oqsoqollarga hurmat, tengdoshlari bilan do'stona munosabatlar, boshqa odamlarning qayg'usi va quvonchiga munosib javob qaytarish, insonparvarlik hissiyotlari va qarashlarining samarali namoyon bo'lishiga erishish. , ularning ijtimoiy yo'naltirilganligi, javobgarlik tamoyillarini tarbiyalash.
Axloqiy yo'naltirilgan shaxsni shakllantirishda maqsadga erishish uchun ta'lim jarayonining psixologik jihatlariga alohida e'tibor qaratish lozim: bola qachonki o'z yonidagi boshqa odamlarda insonparvarlik bilan munosabatda bo'lishni ko’rgandagina u o'zini o'zi to’g’ri tutish, xulq-atvorni tartibga solish va undan hayotda foydalanish tajribasiga ega bo’ladi.