Erte taniw

 
1.2. Erte da`wir qaraqalpaq a`debiyatinin` izertleniwi ma`selesi 
Tariyxiy hu`jjetlerde tu`rk qag`anati dep ataliwshi ulken derjava VI a`sirlerde arqasi slavyan 
knyazlikleri, batisi Vizantiya ma`mleketi, Shig`isi Qitay, Indiya, sonday-aq Egipet ma`mleketleri 
menen shegaralas jaylasqani belgili. Tu`rk qag`anlig`inda VII a`sirde Tu`rk qag`anlig`i, Tabg`ash 
qag`anlig`i, VIII a`sirde qarluqlar, bunnan keyin Og`uz ha`m Qipshaqlar hu`kimdarliq etkenligi 
ma`lim. X-XII a`sirlerde bolsa qarluqlar ha`m yag`malar Qaraxaniyler ma`mleketin du`zdi. Son`inan 
Shin`g`is xan atlanislarinin` na`tiyjesinde orta Aziyadag`i tu`rkiy tilles xaliqlar arasinda bo`linip 
ketiwshilik payda bolg`an.
Birqansha ilimpazlar so`z etip otirg`an da`wirlerdegi jazba a`debiyatti qa`liples-tiriwde 
qaraqalpaqlardin` da ayriqsha orni bar ekenin atap o`tedi. Ma`selen, ilimpaz A`mir Nadjip «Tu`rk
tilles xaliqlardin` a`yyemgi jazba a`debiyatin qa`liplestiriwde birinshi tatar, bashqurt, o`zbek, qazaq, 
qaraqalpaq, tu`rkmen, a`zerbayjan, xaliqlarinin` ata-babalari a`dewir da`rejede u`les qosqan» dep 
duris baha beredi. Demek ilimpaz A`mir Nadjiptin` pikirine qarag`anda qaraqalpaqlar tu`rkiy 
xaliqlardin` a`yyemgi jazba a`debiyatinin` qa`liplesiwine de u`les qosqan eken. Olay bolatug`in bolsa 
bu`gingi ku`ni biz Orxon-Enisey jaziwlarin qaraqalpaq xalqinin` eski a`debiy miyraslari sipatinda 
u`yreniwge toliq huqiqimiz bar degen juwmaq shig`adi. 
Qaraqalpaq xalqinin` VII-VIII a`sirlerdegi miyraslarin so`z etkenimizde, a`lbette Qorqit ata 
tuwrali aytip o`tiwimizge tuwra keledi. Dun`ya a`debiyatlarinin` ko`pshiligine belgili bolg`an, «Kitab 
4
Ê.Ì1ìáåòîâ. !ééåìãè 3àðà3àëïà3 1äåáèÿòû. {#àðà3àëïà3ñòàí}., Í5êèñ, qouy, ro-áåò. 

---

- 7 - 
i dedam Qorqut» (Qorqit ata kitabi) bir neshshe ret SSSR IA Shig`istaniw inistituti ta`repinen basilip 
shiqti. Qorqit ata tuwrali an`izlar qaraqalpaq, qazaq, o`zbek ha`m tu`rkmen xaliqlari arasinda ken`nen 
taralg`an. Ilimpaz V.Bartol`dtin` «Tu`rk eposi ha`m Kavkaz» degen miynetinde Qorqit ata kitabi tek 
Orta Aziyada jasawshi xaliqlarg`a g`ana emes, al Kavkaz xaliqlari arasinda da a`dewir belgili ekenligi 
aytilg`an. 
Qorqit ata o`z da`wirinin` talantli so`z zergeri, yag`niy shayiri bolg`anliqtan, onnan neshe-neshe 
a`sirler keyin jasag`an tu`rkiy xaliqlardin` ulli shayiri A`liysher Nawayi ha`m A`bdiraxman Jamiyler 
hu`rmet penen o`z do`retpelerinde eske alg`anlig`i belgili. XVI a`sirdegi Xorezm hu`kimdarlarinin` 
biri, tariyxshi Abulg`azi Bahadirxannin` «Shajarayi taraxima», «Shasharayi tu`rk» miynetlerinde 
Qorqit ata tuwrali pikirlerdi ushrastiramiz. 
Qaraqalpaq jirawlari bolsa Qorqit atani o`zlerine ruwxiy pir, ustaz tutqan. Qaraqalpaqlardin` 
ertedegi ata-babalari Watan tutqan Sirda`r`yanin` quyar ayag`inda Qorqit ata mazari bar. Qaraqalpaq 
jirawlari o`z da`stanlarin, tolg`aw ha`m termelerin jirlawdan aldin Ha`zireti Buriq - Qorqit ata, dep 
onin` ruwxina siyinip aladi eken.
Qaraqalpaqlardin` arasinda Qorqit atanin` qobizi tuwrali da ha`r qiyli an`iz-a`n`gimeler ko`p. 
Professor Q.Ayimbetov jiynag`an materiallardin` arasinda «Qorqit ata qobizi aspannan tu`siptimish» 
degen mag`liwmatlar da bar. Belgili oris ilimpazi akademik V.M. Jirmunskiy «Oguzskiy geroicheskiy 
epos i Kniga Korkuta» dep atag`an kitabinda «Qorqit haqqinda og`ada xarakterli an`izlardi jazip 
alg`anlig`i ushin qaraqalpaq fol`kloristi Q.Ayimbetovqa alg`is aytaman», dep o`zinin` 
minnetdarshilig`in bildiredi. 
Filologiya ilimlerinin` doktori, professor.K.Ma`mbetov Qorqit ata do`retiwshiligin qaraqalpaqlar 
menen baylanistiriwshi tiykarg`i faktorlardi, birinshiden, Qorqit ata qaraqalpaqlarg`a tili ju`da` jaqin 
og`uz-qipshaqlardan shiqqanlig`in, ekinshiden, qaraqalpaq xalqinin` awizeki a`debiyatinda Qorqit ata 
tuwrali ju`da` ko`p legendalar saqlanip qalg`anlig`inan
a`
izleydi. Qorqit ata do`retpelerin qaraqalpaq 
a`debiyatinin` ertedegi sag`alarinin` biri dep biyma`lel pikir ju`ritiwimiz mu`mkin. 
Qaraqalpaq a`debiyatinin` tariyxiy tamirlarinin` ja`ne bir tarmaqlari IX a`cirde jazilg`an 
«Og`uznama» g`a barip ushlasadi. Bul shig`arma, negizinen, og`uz qa`wimlerinin` tariyxina 
su`yengen, yag`niy Og`uz batirdin` tuwiliwi, onin` Sirda`r`ya jag`alarinan Edil da`r`yasi jag`alarina 
shekemgi sawash ju`rgiziwlerin so`z etedi. Eski qaraqalpaq a`debiyati tariyxi boyinsha arnawli 
jumislar islegen K.Ma`mbetov o`z pikirlerinde «Og`uznama» nin` tili ma`selesine keletug`in bolsaq, 
shig`arma IX a`cirde jaziliwina qaramastan qaraqalpaq tiline bir qansha jaqin
g`
dep jazadi. 
Ha`mmemizge ma`lim, VIII a`cirde arablar Orta Aziyani basip aladi, ha`m qilishtin`, ha`m diniy 
ideologiyanin` qatan` ku`sh saliwlari na`tiyjesinde tu`rkiy tilles xaliqlardin`, sonin` ishinde 
qaraqalpaqlardin` da ma`deniy, a`debiy miyraslari qurtip jiberildi. Sebebi, arablar sol da`wirde basqa 
isenimdegi xaliqlardi dinsizler, qudaysizlar dep esaplaytug`in edi. Ha`m islam dinin olardin` sanasina

---

- 8 - 
bekkem ornatiw ushin ma`deniy ha`m a`debiy miyraslarin ayawsiz tu`rde joq qildi. Ma`mleket tili 
arab tili boldi. Usig`an baylanisli tu`rkiy tilinde jazilg`an shig`armalar elespesiz qilip ketti. Sonliqtan 
sol da`wirdin` sawatli ha`m talantli adamlari o`z do`retpelerin arab tilinde jaziwg`a ma`jbu`r boldi.
Tu`rkiy qa`wimlerden shiqqan asa bilimli ha`m talantli adamlardin` arab tilinde jazg`an 
miynetleri arab ma`deniyati tariyxinada sin`isip ketgenligi belgili. 
Bunin` misali retinde Muxammed ibn Muwsa al` Xorezmiy, Abunasr Farabiy, Abu Rayxan 
Beruniy siyaqli ulli tulg`alardin` do`retiwshiligin ko`rsetiwimiz mu`mkin. Solay bolsa da, tu`rki 
tildin`, a`debiyatinin` rawajlaniwi ushin gu`resken insanlar boldi. Solardin` biri - XI a`cirdegi belgili 
filolog Maxmud Qashqariy. X a`sirdin` bas gezlerinde qarluq qa`wimlerinin` awqami ku`sheydi ha`m 
Orta Aziyadag`i en` u`lken Qaraxaniyler ma`mleketi du`n`yag`a keldi. Qaraxaniylerdin` paytaxti 
Qashg`arda boldi. Son`inan Balasag`ung`a ko`shirilgeni ma`lim.
Maxmud Qashqariy «Äåâîíó ëóg`îòèò òu`ðê» degen øûg`àðìàni jazdi, bul jumisûnda ol arab tiline 
alti min`nan aslam tu`rkiy so`zdi awdarg`an. Bul kitapta xaliq poeziyasina tiyisli ko`p g`ana 
shig`armalar kirgizilgen. «Devanu lug`atit turk» tegi ko`p g`ana naqil-maqallar, poeziyaliq qatarlar 
o`zlerinin` formasi ha`m mazmuni jag`inan qaraqalpaq a`debiyatinda bar bolg`an naqil-maqallarg`a, 
qosiq formalarina say keledi. 
Rossiyanin` Moskva qalasinda 1962-jili shiqqan «Narodi Sredney Azii i Kazaxstana» degen 
miynetler jiynag`inin` I tominda «Qaraqalpaq xalqi erte da`wirlerden baslap, eski tu`rk xaliqlari 
menen birge aralasip jasadi, olar menen tig`iz baylanista boldi», dep ayriqsha atap o`tedi. Bul pikirler 
qaraqalpaq xalqinin` a`debiyat tariyxinin` ju`da` erte da`wirlerden baslanatug`inin ja`ne bir ma`rte 
tastiyiqlaydi. 
XI a`sirde jasag`an pu`tkil tu`rkiy xaliqlardin`, sonday-aq qaraqalpaqlardin` da babasi dep 
sanalatug`in shayir Yusup Xas Hajib dun`yag`a o`zinin` «Qutadg`u bilig» da`stani menen belgili. Bul 
da`stan da tu`rkiy tilde jazilg`an bolip, da`stannin` tilinde eski qaraqalpaq jazba tiline uqsas tamanlari 
ko`p. 
XII a`sirdin` ekinshi yariminda tu`rik tilles xaliqlardin` a`debiyatinda ja`ne bir bahali shig`arma 
du`n`yag`a keldi. 
Bul shig`arma - «Hibat-ul haqoyik» («Haqiyqatlar siylig`i»). Oni jazg`an shayir Axmed Yugnakiy 
degen adam bolip, tuwilg`an jeri Qaraxaniylar ma`mlektinin` Yugnak qalasi ekenligi belgili. Bul qala 
Tu`rkistan qalasina jaqin a`tiraplarda bolg`an.
Qaraqalpaq tiline en` jaqin jazba esteliklerdin` biri XIII a`cirden qalg`an biybaha estelik - 
«Kodekus-kumanikus». Bul jazba estelikti «Qipshaqlar-so`zligi» dep te ataydi.

---

- 9 - 
Qaraqalpaq xalqi Xoja Axmed Yassawiydi o`zlerinin` babasi dep esaplaytug`ini belgili. Xoja 
Axmed Yassawiyden miyras bolip bizge «Diywani hikmet» do`retpesi qalg`an. Yassawiydin` 
tuwilg`an jili aniq emes, biraq qaza tapqan jili 1166-1167- jillar dep ko`rsetiledi.
Qaraqalpaq tiline ku`ta` jaqin shig`armalardin` biri XIII a`sirdin` aqiri XIV a`sirdin` bas gezinde 
jasag`an shayir Xorezmiydin` «Muhabbatnama» do`retpesi. 
Eger, biz, qaraqalpaq a`debiyati tariyxinin` sag`alarina na`zer salar bolsaq a`lbette oni u`yreniwde 
joqarida so`z etililgen jazba esteliklerimizdi atlap kete almaymiz. Olar:
1. Orxon-Enisey jazba estelikleri 
2. Qorqit atanin` «Kitobi dedem Korkut» i 
3. «Og`uznama» 
4. Maxmud Qashg`ariydin` «Devanu lug`atit tu`rk» shig`armasi 
5. Yusup Xas Hajiptin` «Qutadg`u bilig» do`retpesi 
6. Axmad Yugnakiydin` «Hibatul haqoyiq» shig`armasi 
7. Kodekus-kumanikus 
8. Xoja Axmed Yassawiydin` «Hikmetler kitabi» 
9. Xorezmiydin` «Muhabbatnamasi». 
Bul jazba estelikler bu`gingi rawajlang`an qaraqalpaq a`debiyatinin` tiykarlarinin` biri, bu`gingi 
a`debiyatimizdin` eski tariyxi dep biyma`lel aytiwimiz mu`mkin.