6. bap. ÓNDİRİSLİk shIǵinlar. ÓNDİRİs tensalmaqliliǵI

6. BAP. ÓNDİRİSLİK ShIǵINLAR. ÓNDİRİS TENSALMAQLILIǵI.

6.1. Ulıwma, ortasha hám shekli shıǵınlar
6.2. İzokosta
6.3. Óndiristiń teń salmaqlılıǵı

Firmalardıń óndirislik shıǵınlarınıń muǵdarı ónimlerdi islep shıǵarıwǵa jumsalatuǵın faktorlardıń bahasına (P_x,P_y,….P_z) hám óndiris texnologiyasına tikkeley baylanıslı. Birdey muǵdardaǵı ónimdi faktorlardıń hár qıylı birikpelerinen paydalanıp jetistiriw múmkin. Egerde firma arzan bahadaǵı faktorlardan kóbirek, qımbat bahalılarınan az paydalanıw nátiyjesinde maksimum payda alatuǵınday muǵdardaǵı ónimdi jetistirse, ulıwma óndirislik shıǵınlardıń kemeyiwine erisedi. Bul jerde waqıt faktorı úlken rol oynaydı, sebebi qısqa múddette firma ayrım faktorlardı ózgertiwi, al basqa faktorlardı (máselen, kapital) ózgerte almaydı. Al uzaq múddette ol barlıq faktorlardı ózgertiwge erisedi.

Biz bul bapta óndirislik shıǵınlardıń statyaların, túrlerin hám olardı analizlewdi úyrenemiz.

6.1. Ulıwma, ortasha hám shekli shıǵınlar

Belgili muǵdardaǵı tovarlardı islep shıǵarıw ushın jumsalǵan barlıq qarjılardıń summasın ulıwma shıǵınlar (S) dep ataymız. Mikroekonomikada ulıwma shıǵınlar miynet (L) hám kapital (K) shıǵınlar bolıp bólinedi. Miynet shıǵınları islewshilerdiń miynet haqısınan kelip shıǵadı, al kapital shıǵınlarǵa shiyki zat hám materiallardı satıp alıw, tiykarǵı qurallar bolǵan úskene, qurılmalar, imaratlar, transport quralları hám t.b. satıp alıw yamasa arendalıq tólemlerdi tólewge jumsalǵan qarjılar kiredi.
Ónimniń muǵdarınıń ózgerisine sáykes óndirislik faktorlardıń muǵdarı ózgermese, bunday faktorlarǵa turaqlı shıǵınlar (FC), al ózgerse ózgermeli shıǵınlar (VC) dep ataladı, yaǵnıy ulıwma shıǵınlar: TC=FC+VC (1)
Turaqlı shıǵınlar firma qansha muǵdardaǵı ónimdi islep shıǵarıwına baylanıssız ózgermes qarjılardı talap etedi, máselen imarat, qurılma, úskeneler amortizasiyası, islewshilerdiń minimal sanın uslap turıw ushın jumsalatuǵın qarjılar, al ózgermeli shıǵınlar ónimniń muǵdarı ósse, sáykes ósedi hám kerisinshe, máselen, miynet haqı, material hám shiyki zatlar ushın jumsalǵan qarjılar.
Sonday-aq shıǵınlar ortasha hám shekli bolıp ta bólinedi.
Ortasha bir-birlik tovardı islep shıǵarıw ushın jumsalǵan shıǵınlarǵa ortasha shıǵınlar (AS) dep ataymız hám formulası:
AC= (2)
AFC- turaqlı ortasha, al AVC- ózgermeli ortasha shıǵınlar dep ataladı. Bul jerde Q- islep shıǵarılǵan ónim muǵdarı.
Bir birlik qosımsha ónimdi islep shıǵarıw ushın jumsalǵan qosımsha shıǵınlarǵa shekli shıǵınlar dep ataymız:
(3)
FC-turaqlı bolǵanı ushın:
bunnan
(4)
Bunnan tómendegi juwmaqqa kelemiz: Egerde ónimniń muǵdarı kóbeyse ózgermeli hám ulıwma shıǵınlardıń muǵdarı da ósedi, al ósiw tezligi ózgermeli faktorlar boyınsha alınǵan shekli ónimniń qısqarıwına baylanıslı. Faktorlardıń tómenlewshi qaytımı nızamına sáykes, olardıń ónimdarlılıǵı belgili bir muǵdardan keyin tómenley baslaydı, usı momentten baslap ónimdi joqarılatıw ushın kóp shıǵınlar talap etiledi.
Faktorlardııń ónimdarlıǵı (MP) hám shekli shıǵınlardıń (MS) óz-ara baylanısları ulıwma shıǵınlar hám óndiris juwmaǵı arasındaǵı baylanıstı súwretleydi. Máselen: qısqa múddetli dáwirde ózgermeli faktorlar Z hám onıń hár bir-birliginiń bahası P_z bolsın. Sonda, ózgermeli shıǵınnıń muǵdarı qosımsha jumsalǵan faktordıń muǵdarı (Z) menen bir-birlik faktordıń shıǵınına kóbeymesine (P_z teń. Egerde (4) in esapqa alsaq shekli shıǵın:
(5)
Biz bilemiz shekli ónim: (6)
(5) hám (6) dan: (7)
Yaǵnıy qısqa múddetli dáwirde shekli shıǵınlar ózgermeli faktordıń bahasınıń shekli ónimge qatnasına ten eken. Bunday juwmaqtı ortasha ónim hám ortasha shıǵınlar ushın da keltirip shıǵarsaq tómendegini alamız:
(8)
Óndirislik shıǵınlardıń biz atap ótken túrleriniń grafigin bir koordinata sızıǵında súwretleymiz. (1-súwret)
Egerde turaqlı shıǵınnıń muǵdarı N bolsa AFC nolge qaray umtıladı, basqa baylanıslar shekli hám ortasha shıǵınlardıń sızıǵınıń ózgerisi arqalı anıqlanadı. (bular grafikte sáwlelengen).
Bul jerde A,V tochkaları sáykes AVC hám AS tıń minimal mánislerin kórsetedi.

1-súwret