Erte taniw

2.1. Orxon-Enisey jazba esteliklerinin` u`yreniliw tariyxi 
Tu`rkiy tilles xaliqlardin` erte da`wirdegi jazba esteliklerin u`yreniwdi niyet etken ha`r bir adam 
Remizov degen oris sayaxatshisinin` XVIII a`sirdin` ekinshi yariminda Mong`olstannin` Orxon 
da`r`yasi jag`alarinda bolg`anin, Remizovtin` ol jerdegi qulpi taslarda tu`siniwi qiyin ha`ripler menen 
jazilg`an so`zlerdi ko`rgenligi tuwrali mag`liwmatlar menen ushirasadi. 
Bul sirli jaziwlar tuwrali shved ofitseri Iogan Stralenberg ha`m ilimpaz Messershmidlerdin` de 
xabar bergenligi tuwarli derekler bar. Lekin tilekke qarsi, tasqa oyip jazilg`an bul sirli so`zlerdi sol 
waqitlarda hesh kim oqiy aliw mu`mkinshiligine iye bolmag`an. 
XIX a`sirdin` birinshi yariminda «Sibir xabarlari» jurnalinda Georgiy Spasskiy dep atalg`an 
adamnin` «Enisey estelikleri» degen maqalasi ja`riyalanip, bul jazba estelikler tuwrali dun`ya 
ilimpazlari bir qatar mag`liwmatlar aladi.
Bunnan keyin bul jaziwlar fin tiline tiyisli bolsa kerek, dep oylag`an fin filologlari bul 
esteliklerdin` atlasin bastirip shig`aradi.
Ko`p waqit o`tpey atirip-aq ja`ne bir oris sayaxatshisi N.M.Yadrentsev ta`repinen 
Mong`olstannin` Qosho-Tsaydam u`lkesinen ja`ne bir belgisiz usinday tasqa qashalg`an jaziwlar 
tabilg`anlig`i tuwrali derekler ja`riyalanadi. 
2.2.Tu`rkiy xaliqlarg`a ortaq bolg`an Orxon-Enisey jaziwlari tuwrali
ilimpazlardin` pikirleri 
Bul jaziwlarg`a qizig`iwshilig`i ku`shli bolg`an fin-ugor ja`miyeti 1890-jili Rossiya Ilimler
Akademiyasi akademigi V.V.Radlov basshilig`inda 1891-jili ekspeditsiyalar sho`lkemlestirdi. Bul 
ekspeditsiya jaziwlardi atlasqa tu`siriwden basqa na`tiyjege erise almag`an. 

---

- 12 - 
Tasqa jazilg`an bul sirli so`zlerdin` en` da`slepkilerin birinshi bolip oqig`an Daniya ilimpazi 
Vil`gelm Tomsen degen adam bolg`an. Ha`riplerdin` bir birine uqsaslig`in aniqlaw barisinda 
V.Tomsen «Ta`n`ri, «tek» degen so`zlerdi oqiw mu`mkinshiligine erisken ha`m bul jaziwlar a`yyemgi 
tu`rk esteligi degen juwmaqqa kelgen. Oris ilimpazi V.V.Radlov 15 ke jaqin ha`ripti oqiwg`a miyasar 
bolg`an. Tomsennin` pikirine tiykarlang`an ol esteliktegi jaziwlardi tolig`i menen oqiy alg`an ha`m 
awdarg`an. 
So`z etilip otirg`an Orxon-Enisey jazba esteliklerin u`yreniwde V.Tomsen, V.V.Radlov, 
P.M.Melioranskiy, A.Geynel`, Yu.Nemat, S.E.Malov, I.V.Stebleva usag`an alimlardin` xizmetleri 
ayriqsha. Orxon-Enisey jaziwlari - tariyxiy estelik. Bul estelik tu`rkiy xaliqlarin birlestiriw ushin 
gu`resken tariyxiy ko`semlerdi so`z etedi. 
Orxon-Enisey jazba estelikleri tu`rk qag`ani Bilke qag`an, onin` inisi siyasiy isker Qultegin, 
olardin` ken`esgo`yi (a`kesi) Tonyukuk hu`rmetine arnalg`an. 
Taslarg`a qashap jazilg`an bul esteliklerdin` tariyxi bar. Bizge belgili bolg`an dereklerge na`zer 
salsaq «Tu`rki xalqinin` azamati Qultegin 731 jildin` jaz aylarinin` birinde sawashta qaza tapqan 
pu`tkil tu`rki xalqi jiynalip, Qultegin erligin sipatlap, u`lken estelik ornatqan»
a`
Orxon-Enisey jazba 
estelikleri tiykarinan u`shew bolip, birinshisi - Bilke qag`ang`a, ekinshisi - Qulteginge, u`shinshisi - 
Tonyukukke arnalg`anin an`laymiz. 
Ilimiy ortaliqta Bilke qag`ang`a arnalg`an jaziwdi - «Kishi jaziw», al Qulteginge bag`ishlang`an 
jaziwdi - «U`lken jaziw» dep atasadi.