Orta Aziyanıń XVI-XIX ásirler tariyxına tiyisli eski ózbek tilindegi jazba dárekleri Joba

Orta Aziyanıń XVI-XIX ásirler tariyxına tiyisli eski ózbek tilindegi jazba dárekleri


Joba:

1. Áyyemgi ózbek tili derekleriniń Orta Aziya tariyxın úyreniw degi ornı.
2. Qitay dáreklerinde Orta Aziya.
3. So'g'd tilindegi derekler.
Orta Aziyanıń XVI-XIX ásirler tariyxına tiyisli jazba derekler
Orta Aziyanıń XvI-XIX ásirler tariyxına tiyisli parsı -tájik tilindegi jazba derekler: Mulla Shodiy «Fathnoma», Fazlulloh ibn Ruzbexon «Qonaqnomai Buxara», Xondamir «Dos as-siyar», Zayniddin vosifiy «Badoe' ul-vaqoe'», Mırza Muhammad Aydar «Tariyxı Rashidiy», Qurandı yadǵa biletuǵın adam Tanıw Buxoriy «Abdullanoma», Mahmud ibn valiy «Okean ul-sırlar», Xoja Samendar Termiziy «Programma al-muluk», Muhammad Yusuf Xatker «Tariyxı Ornıqlıxoniy», Mir Muhammad Isenim Buxoriy «Ubaydullanoma», Abdurrahmon Mámleket «Tariyxı Abulfayzxon», Mir Muhammad Salim «Dizbekt as-salotin», Muhammad wapa Karminagiy «Sıyı xoniy», Mir Alım Buxoriy «Fathnomayi sultanıy», Axmad Donish «Sorto bolıp tabıladı al-vaqoe'», Abduazim Somiy «Tariyxı salotini manǵıtiya», Mırza Salimbek «Tariyxı Salimiy», Muhammad Sawaplı «Tariyxı jadidayi Toshkand», Niyoz Muhammad Xo'qandiy «Tariyxı Shohruxiy». Orta Aziyanıń XvI-XIX ásirler tariyxına tiyisli eski ózbek tilindegi jazba derekler: anonim «Tavorixi guzida» («Nusratnoma»), Muhammad Sawaplı «Shayboniynoma», Zahiriddin Bobur «Boburnoma», Abulg'ozi Bahodurxon «Shejireyi tarokima», «Shejireyi turk hám mo'g'ul», Munis hám Ogahiy «Firdavs ul-ıǵbal», Mırza Alım Toshkandiy «Ansob as-salotin».

Orta Aziya tariyxına tiyisli orıs hám evropa tillerindegi jazba derekler

Orta Aziya haqqında XvII asrgacha jazılǵan evropa tillerindegi jazba maǵlıwmatlar : Sayaxatshı hám elshiler Marko Polo, Rui Gonsales de Klavixo hám Antonio Jenkinson kúndelikleri. XvII-XvIII ásirler orıs hám evropa tillerindegi dereklerde Orta Aziya xarakteristikası : I. D. Xoxlov maǵlıwmatları ; «Kniga Bolshomu sherteju»; B. A. Pazuxin hám S. I. Pazuxin maǵlıwmatları ; Florio Benevini informaciyası ; v. N. Tatig'ev «Leksikon geograficheskoy i politicheskoy»; D. Gladhshev hám Muravin maǵlıwmatları ; F. Yefremov saparnaması, T. Burnashevning Orta Aziyaǵa saparı yadları ; F. Názerov saparnaması ; N. Muravev maǵlıwmatları ; Ye. K. Meyendorf saparnaması ; G. Spasskiy «Aziatskiy vestnik» materialları hám basqalar. Orta Aziyanıń XIX ásir ekinshi yarımında Rossiya tárepinen istilo etiliwi. Turkiston general-gubernatorligining dúziliwi. Turkiston general-gubernatorligi kantselyariyasi materialları Orta Aziya tariyxına tiyisli derek. Turkistonni úyrengen orıs ilimpazlarınıń dóretpeleri tariyxıy derek retinde. Turkiston arxeologiya háweskerleri to'garagi materialları zárúrli tariyxıy derek. XIX ásir ekinshi yarımı hám XX ásir basları daǵı Turkistonga tiyisli statistikalıq maǵlıwmatlar, arxiv materiallar hám udayı tákirarlanatuǵın baspasóz («Turkestanskie vedomosti», «Turkestanskiy vestnik»hám b.) xabarları tariyxıy derek retinde.
Ózbekstannıń XX ásir tariyxına tiyisli derekler
Rossiya daǵı fevral revolyuciyası hám Turkistondagi siyasiy processlerdi sáwlelendiriwshi materiallar. Oktyabr waqıyalarınan keyin Turkistonda Kebirolar húkimeti tashkil tabıwı hám jańa mámleket tariyxı menen baylanıslı derekler. Sovet hákimiyattiń dekretlari. Sovetlar s'ezdlarining qararları, partiya shólkemleriniń hújjetleri derek retinde. Turkistonda toliq huqıqlıiyatchilik hám ǵárezsizlikshilik háreketi tariyxına tiyisli hújjetler tariyxıy derek retinde. Orta Aziyada milliy shegaralaw tariyxına tiyisli hújjetler. Ózbekstannıń 1925-1941 jıllardaǵı tariyxın yorituvchi derekler; repressiyalar tariyxı sawlelengen hújjetler. 1941-1945 jıllar urısı tariyxına tiyisli materiallar. Ózbekstannıń 1945-1991 jıllardaǵı tariyxına tiyisli hújjetler. Statistikalıq jıynaqlar. Jumıs júrgiziw hújjetleri.

Ózbekstannıń ǵárezsiz rawajlanıwı jıllarındaǵı tariyxına tiyisli derekler. Tariyxıy dereklerdi toplaw hám saqlaw

Ǵárezsiz Ózbekstan mámleketiniń tashkil tabıwına tiyisli materiallar. Ózbekstan Prezidenti Islam Karimov dóretpeleri ǵárezsiz Ózbekstan tariyxı boyınsha tiykarǵı derek. Ózbekstanda demokratiyalıq mámleket sistemasın qurıwǵa tiyisli hújjetler tariyxıy derek retinde. Ózbekstan Respublikası Prezidenti húkimleri, Ózbekstan Respublikası Prezidenti toplamı baspaları, Ózbekstan Joqarı Jıynalıs hújjetleri zárúrli tariyxıy derek. Ǵárezsizlik dáwiri túrli hújjetleri, statistikalıq maǵlıwmatlar, baspa materialları, baspasóz materialları hám basqa maǵlıwmatlar tariyxıy derek retinde.
Áyyemgi turk dárekleri.
Bular arasında XvII asirde Sibir hám de Mo'g'ulistonda, Oltoy hám de Orta Aziya, Ózbekstanda tabılǵan runiy bi-tikler ayrıqsha qımbatqa iye. Bul jazıwlardıń házir jeti gu-sezimi: Lena — Baykalbo'yi jazıwları, Yenisey, Mo'g'uliston, Oltoy, Arqa Turkiston, Urta Aziya jazıwları málim. Bul jazıw -lar Orta Aziya, sonıń menen birge, O'zbe-kiston xalıqlarınıń arablar iyis-tilosi Ramazan yaki Qurban hayttan aldıńǵı kúnindegi sociallıq-siyasiy hám de materiallıq ómirin úyreniwge járdem beredi.
Yenisey jazıwları ataqlı orıs karta duziwshi alımı SU. Remezov (shama menen 1642— 1720 -yy.) tárepinen XvII ásir aqırında Yenisey háwizinde (házirgi Xakas avtonom wálayatına qaraydı ) tabılǵan. Odan keyin bul haqqında Shvetsiyalıq áskeriy tutqın F. Strade nberg (Tabbert) maǵlıwmat beredi. Ol Yenisey háwizindegi qábir-lardan toshga o'yib jazılǵan no-tanıw xatlardı tapqan. Bul jazıw haqqındaǵı maǵlıwmatlar birinshi ret ótken ásirdiń birinshi shereginde «Sibirskiy vestnik» jurnalında daǵaza kilindi. 1889 jılı fın ilimpazları Yeniseydan tabılǵan jazba estelikler xa-ritasini tuzdilar.
Mo'g'ulistondan tabılǵan bi-tikler. Bular arasında Tonyuquq, Kúl tegin, Bilga xoqon hám Az waqıt-gin zárúrli orın tutadılar.
Tonyuquq bitigi Ulan-Bator-den 66 km qublası -sharkda, Bain Sokto adresinde jaylasqan hám ekinshi turk xoqonligi-dıń tiykarlawshisi Eltarish xoqon (681—691-yy.) dıń masla-hatchisi sarkarda Tonyuquqqa atalǵan ; 712—716 -jıllar ara -sida jazılǵan. 1897-jılı orıs alımı D. A. Klements (1848— 1914) jáne onıń hayalı Yelizaveta Klementslar tárepinen ashılǵan ; v. v. Radlov (1899 y.), v. Tóbesen (1922 y.), X. She-der (1924 y.), D. Ross (1930 y.) hám de G. Aydarov (1971) tárepinen jaqsı úyrenilgen hám teksti nemischa, Daniyasha, anglichan hám orıssha awdarmaları menen baspadan shıǵarılǵan. Ótmishten qalǵan estelik G'. A. Abduraxmonov hám de A. Bahadırov tárepinen uzbek ti-liga qısqasha awdarma etilgen (1982 y.).
Kúl tegin bitigi. Bilga xoqonning (716—734-yy.) ini-si Kúl tegin (731-jılı opat etken) húrmetine jazılǵan. Mo'g'ulistonning Kosho Saydan oypatlıqsında Kókirekhin O'rxun dáryası boyınan orıs arxeolog hám etnograf alımı N. M. Yad-rintsev (1842— 1894-yy.) tárepinen 1889 jılı tabılǵan.
Jazıw v. v. Radlov (1891 y.) A. Xeykel (1892 y.) v. Tóbesen (1896 y.), P. M. Melioranskiy (1897 y.), X. Sheder (1924 y.), SE. Malov (1951 y.), G. Aydarov (1971 y.) lar tárepinen nemischa, frantsuzcha, orıssha awdarmalarda baspadan shıǵarılǵan. G'. A. Abduraxmonov hám A. Bahadırov tárepinen etilgen kis-qacha ózbekshe awdarması (1982 y.) da bar.
Bilga xoqon bitigi. Joqarıda aytılǵan Kúl tegin bita-gidan 1 km qubla-batısda — Kókirekhin O'rxun dáryası háwiz-sidan tabılǵan. Ótmishten qalǵan estelik 735-jılı pitilgen.
v. v. Radlov, SE. Malov, P. M. Melioranskiy hám v. Tóbesen tárepinen úyrenilgen hám baspadan shıǵaringan.
Ongin bitigi. Mo'g'ulistonning Kosho Saydan oypatlıq -sidan tabılǵan. Kimga atalǵanlıǵı anıq málim emes. Birpara pikirlerge qaraǵanda, joqarıda tilge alınǵan Eltarish xoqon jáne onıń hayalı Elbiyga xotun húrmetine qoyılǵan (735 y.); basqa pikirge kóre Qabawıq xoqonga (691—716 - yy.), taǵı boshka bir maǵlıwmatqa (J. Kloson) Karaganda Bilga xoqonning áskeriy basshılarınan Alp Eletmish (shama menen 731 jılda ólgen) húrmetine qoyılǵan. Ótmishten qalǵan estelik 1892 jılı v. v. Radlov tárepinen (estompaji) hám 1957 jılı J. Kloson tárepinen (anglichan awdarması hám tadkikrt menen) baspa kilingan.
Bunnan tısqarı, Qorabalsag'un qalası (Ulan-Batordan shama menen 400 km qublada jaylasqan áyyemgi qala ) xa-robalaridan, Xoyto Tamir, Cho'yren, Beyshin-Udzur, Bayan-Xo'ngur hám boshka orınlardan tabılǵan jazıwlar da áhmiyetli bolıp tabıladı.
Oltoydan tabılǵan jazıwlardan Shóp-sharsh, Katandi dárya -lari, Qosog'och hám de tawlıq nohiyalardan tabılǵan jazıw -larni aytıp ótiw múmkin. Bular, O'rxun-Yenisey jazıwla -ridan ayrıqsha bolıp esaplanıw, etnografik materialǵa boy bolıp tabıladı. Al-toydan tabılǵan jazıwlar P. M. Melioranskiy, E. R. Teni-shev, A. K. Barovkov, K. Seydakmatov, v. M. Nadelyaev hám de D. D, vasilev tárepinen daǵaza etilgen.
Arqa Turkistondan tabılǵan jazıwlar arasında Tur-fon oazisindegi úńgirlerde jaylasqan sıyınıwxona diywalla -riga jazılǵan jazıwlar bólek orın tutadı. Jazıwlar hasa -san v. Tóbesen tárepinen baspadan shıǵaringan.
Kazaxstan hám de Kirgizstannan tabılǵan jazıwlar (as-rimizdiń 60—70-jıllarında tabılǵan ) ele tereń o'rga-nilmagan. Bular arasında Talas oazisinden (Ayritom, Terak-say, Qulonsoy, Toldiqo'rg'on, Urjor, Sirdaryo, Ila, Alma Áke, Tolg'ar, Tinbas hám taǵı basqa ) tabılǵan jazıwlar áhmiyetli ilimiy áhmiyetke iye boladı. Kazaxstan hám de Kirgizstan aymaǵınan tabılǵan jazıwlardıń geyparaları S. Sadıqov, M. Ye. Massoy, A. N. Bernshtam, A. S. Omanjolov, G. Musaboev, Ch. Jumag'ulov hám de G. Karag'ulovalar tárepinen daǵaza kilingan.
Áyyemgi turk runik jazıwları (tiykarınan ılaydan islengen ıdıs ıdıslar -ga jazılǵan ) Ferǵana, Oloy oypatlıqsı hám de Qubla O'zbe-kiston hám Tadjikistan aymaǵınan, yaǵnıy Bekobod, Isfa-ra, Marg'ilon, Ferǵana, Andijan, Quvasoy, O'sh, Ózgen, Kápirnihon, sonıń menen birge So'g'ddan da tabılǵan hám A. N. Bernshtam, B. A. Litvinskiy, v. A. Bulatova, E. R. Tenishev, Yu. A. Zadneprovskiy tárepinen úyrenilgen.
Kitay dárekleri.
Kitay dárekleri haqqında sóz baslawdan aldın mına nárseni ayrıqsha belgilep ótiw kerek, olar da Kitay hukmdor-larining maqset hám máplerin gózlep jazılǵan, Kitay imperatorlari ko'kka kóterip maqtalgan, ilohiylashti-rilgan; basqa xalıqlardıń tariyxı bolsa kóbinese bir táreplama kórsetilgen. Lekin Kitay dáreklerinde bolıp ótken waqıyalardıń waqıtı hám ornı anıq kórsetiledi, ol yamasa bul aymaqtsa jasaǵan xalıqlar, sonıń menen birge, bir-bi-riga qarsı turǵan áskerlerdiń ulıwma sanı anıq kórsetiledi. Orta Aziya, atap aytqanda áyyemgi Ózbekstannıń uzaq ótken zaman daǵı sociallıq-siyasiy tariyxın úyreniwde tómen-dagi Kitay dárekleri zárúrli rol oynaydı.
Sima Syan— (shama menen eramızǵa shekemgi 145 yamasa 135— 86 -jıllar ) Kitay tariyxshunoslarining «otasi» esaplana-di; Lunmin (házirgi Shensi wálayatı ) shaxrida saray ta-rixchisi Sima Txan shańaraǵında tuwılǵan ; mámleket boylap kóp sayaxat etken; ákesi opat etkennen (eramızǵa shekemgi 108 jılı ) keyin onıń ornına saray tariyxchisi sifa-tida qabıl etilgen. Eramızǵa shekemgi 98 jılı impera-torga qarsı shıǵıp, sarkarda Li Linii qorǵaw etkeni ushın qattı jazaǵa tartılıp (bichilgan) saraydan quwıp jiberilgen. Lekin ol psixik tushkunlikka túsip qalmadı hám bolajaq tariyxıy kitapı ústindegi jumısın dawam ettirdi. Kóp waqıt ótpey, Sima Syan taǵı sarayǵa usınıs etildi hám imperator Bas mákemesiniń baslıǵı etip tayınlanadı, kitapın jazıp pıtırıwǵa sharayat jaratılıp berildi. Sima Syan «Shi Szi» («Tariyxıy eskertkishler») atlı 130 baptan ibarat iri tariyxıy dóretpe jazıp krldirgan. Dóretpe Kitaydıń áyyemgi zamanlardan tap eramızǵa shekemgi I ásir baslarına qayǵı-uwayım utgan tariyxın óz ishine aladı. Dóretpe-de Orta Aziya, onıń 123 bapta atap aytqanda Ferǵana jáne onıń áyyemgi xalqi, turmısı haqqında qımbatlı maǵlıwmatlar bar.
« Ban Gu (39—92) — iri tariyxchi alım ; Anlin (Shensi wálayatı ) qalasında Batıs Xan úrim-putaǵı (eramızǵa shekemgi 206 — eramizǵa shekemdıń 220 y.) xızmetinde turǵan iri lawazımlı hám tariyxshunos shańaraǵında tuwılǵan ; 47—55 jılları Loyanda joqarı oqıw jurtında tálim alǵan ; 58—82 jılları óziniń «Syan Xan shu» («Aldınǵı Xan úrim-putaǵınıń tariyxı») shıǵarmasın jazǵan.
«Syan Xan shu»de, atap aytqanda onıń 95 bapta, Orta Aziya (ásirese, kangli, yuechji hám usunlar haqqında ) hám Arqa Turkistonning áyyemgi tariyxı, xalqi jáne onıń turmısı haqqında kóp zárúrli maǵlıwmatlardı ushıratamız. «Syan Xan shu» 1962 jılı Pekinda 12 jiddda baspa etilgen. Anglichan awdarması (G. Dube, Baltimor, 1938— 1944-yy.) da bar.
Pán Xua (398—445-yy.) — Aldınǵı Xan úrim-putaǵı (25— 220 -yy.) tariyxchisi. Aldın kishi mámleket lawazımında turǵan hám 424 jılı wálayat hákimligine kóterilgen. Mámleketke qar-shi kóterilisde qatnasqanlıqta ayblanib qatl etilgen.
Pán Xua Kitaydıń Aldınǵı Xan úrim-putaǵı dáwirindegi tariyxın óz ishine alǵan «Xou Xan shu» («Keyingi Xan úrim-putaǵı tariyxı») atlı úlken dóretpe (130 baptan ibarat ) avtorı. Shıǵarmada Orta Aziya, Arqa Turkiston hám Jún-g'oriyaning 25—221-jıllar arasındaǵı tariyxı haqqında diq-qatga iye maǵlıwmatlar bar.
Li Yan-shou (taxm. 595—678-yy.) — Tán úrim-putaǵı (618— 907-yy.) dáwirinde ótken iri tariyxchi. Ol Arqa Kitayda húkimranlıq etken vey (386—535-yy.), Si (550—577-yy.), Chjou (557—581-yy.) úrim-putaǵı húkimranlıǵı, yaǵnıy 386—581-jıllardaǵı tariyxın óz ishine alǵan 100 baptan ibarat «Bey shu» («Arqa úrim-putaqlar tariyxı») atlı shıǵarması menen ataqlı.
Shıǵarmada Orta Aziya, atap aytqanda Xorezm hám de Arqa Tur-kiston haqqında qımbatlı maǵlıwmatlar ushıratamız. «Bey shu»dıń teksti 1958 jılı Shanxayda baspadan shıǵarılǵan.
vey Chjen (580—643 yy.) — Tán úrim-putaǵı dáwirinde ótken tariyxchi; imperator Chjen-Guan (627—650 yy.) dáwirinde onıń balası hám toju taxt miyrasxorına tárbiyashi bolǵan. Áne sol imperator dáwirinde tariyxchi ilimpazlardan Yan Shi-Gu hám de Kxun Ín-de menen birgeliqtsa Kitaydıń Suy úrim-putaǵı dáwirindegi sociallıq-siyasiy tariyxın óz ishine alǵan «Suy shu» («Suy shańaraqınıń tariyxı») atlı 85 baptan ibarat dóretpe jazıp qaldırǵan. Miynettiń 55 bapı 637 yidda jazıp tamamlanǵan. Qalǵan 30 bobiga bolsa taǵı 20 jıl waqıt ketken. Dóretpe Kitaydıń v—vI ásirler degi tariyxın óz ishine ala -di.
«Suy shu» Kitayda tariyxchilar jámááti tárepinen jazıl -gan birinshi tariyxıy dóretpe. Basqa dóretpelerden ayrıqsha o'la-roq, ol jaǵdayda imperatorlarning ekonomikalıq siyasatı, ásker-dıń dúzilisi, mámlekettiń jaǵdayı, xalıqtıń úrp-ádet-lari haqqında maǵlıwmatlar keltirilgen.
Shıǵarmada, onıń 83-bapta, Orta Aziya (Qubla Qırǵısh -ziston, Pomir, Tashkent hám b.) hám de Arqa Turkiston (Xarashahar, Kúsha, Koshg'ar, Xo'tan) haqqında da dıqqatqa iye maǵlıwmatlar ushıratamız. Dóretpe kóp jildli «Úrim-putaqlar tariyxı» quramında onıń 9 -jildi bolıp, 1958 jılı Shanxayda basılǵan.
Ouyan Syu (1007—1072-yy.) hám Sun Si (998—1061-yy.). 960—1279 jılları húkimranlıq etken Sun (Qubla hám Arqa Kitay ) úrim-putaǵı tariyxchilari: imperator Jen-Tszun (1023—1063-yy.) dıń tapsırig'i menen 940—945-jılları jazılǵan «Szyu Tán shu» («Tán úrim-putaǵınıń eski tariyxı») ornına (onıń kemshilik hám kemshilikleri aniklangach) 1043— 1060 -jılları sol úrim-putaqtıń jańa tariyxın («Sin Tán shu» — «Tán úrim-putaǵınıń jańa tariyxı») jaz-ganlar. Hár eki dóretpe da ayriqsha artıqmashılıqlarǵa iye bolıp, málim dárejede bir-birin toldıradı. XvIII as-rda tariyxchi Shen Bin — chjen hár eki tariyxni bir-birine baylanıstırıp, oǵan «Sin szyu Tán sol xechao» («Tán úrim-putaǵınıń bir-biri menen qosılǵan jańa hám de eski tariyxı») dep at qoydı. Shıǵarmada 618—907-jıllar waqıyaları aytılǵan.
«Sin Tán shu»de Samarqand, házirgi O'zbeKistonning Qubla wálayatları, Iran, Afganistan hám de Arqa Turkiston (Xarashahar, Kúsha, Koshg'ar) haqqında maǵlıwmat -lar ushraydı.
1958 jılı (kóp jildli «Úrim-putaqlar tariyxı»dıń 12-jildi) Shanxayda baspadan shıǵarılǵan.
So'g'd tilindegi derekler.
Tiykarınan Iv—X ásirlerge tiyisli bolıp, túrli mazmundagi huqıqıy hújjetler (ahidnamalar, neke haqqındaǵı shártno-máler, aldı -sotdi hújjetleri, tilxatlar), xukmdorlar (So'g'd, Shosh, Turk hám Ferǵana hukmdorlari) ortasındaǵı jazıwmalar, xojalıqtıń kúndelik iskerligine tiyisli huj-jatlar, mısalı, ǵárejetler jazılǵan hújjet hám de far-monlardan ibarat.
Ádebiyatlar :

1. «Istoriya Ózbekskoy SSR» 4 úsheklik, «Tashkent», «Fan», 1965 y.

2. Xatkerboev A. Ya. «Soveto' Ózbekistana v godo' velikoy Otechestvennoy voyno'». T., «Fan», 1985 y.
3. Urıstan keyingi dáwir boyınsha F. Burlatskiyning «Xrushyov» Siyasiy portretga chizgilar maqalasın usınıs etemen.
4. «Literaturnaya gazeta» 1988 jıl 24 fevral Fyodor Burlatskiy «Brejnev i kruhenie ottepeli».