Erkin Musurmonov rahimbobo mashrab faoliyati va ruhiyati talqini monografi ya

Ilmiy risola va maqolalar
XIX asr oxiri va XX asr boshlarida yevropaliklarning Markaziy Osiyo hududida yashovchi ellar hayoti, tarixi, adabiyotiga bo’lgan qiziqish kuchaydi. Rus sharqshunos olimlari Alisher Navoiy, Zahiriddin Bobur qatori Rahimbobo Mashrab faoliyati va adabiy merosini, ayniqsa, katta qiziqish bilan o’rgandilar. XIX asrning 90 yillaridan boshlab mahalliy va rus kundalik matbuotida Mashrabning tarjimai holi va ijodiga oid ma’lumotlar e’lon qilindi, asarlari rus tiliga tarjima qilindi. Shoir she’rlaridan ilk namunalar 1889 yil “Turkiston viloyatining gazeti”da (26, 28, 34, 39 – sonlar) berildi. “Devonai Mashrab” qissasi asosida yozilgan “Namanganlik Mashrab devonaning ahvoli bayoni” deb ataluvchi maqolada Mashrabning “O’rgandim”, “Kelur”, “Ko’rgil” she’rlari bosilib chiqdi. XIX asrning oxiri, XX asr boshlarida “Devonai Mashrab” va “Mabdai nur” kitoblari Toshkent va Kogon bosmaxonalarida litografik usulda chop etildi.
Asta-sekin chor hukumati matbuotida bid’at va zulmat kushandasi bo’lgan otashnafas shoir va uning ijodi bilan Rusiya fuqarolarini kengroq tanishtirish lozimligi haqidagi fikrlar paydo bo’la boshlaydi. Jumladan, professor Nikolay Ivanovich Veselovskiy (1848 – 1918 y.y.) o’zining 1895 yilda nashr etilgan “Vostochnыye zametki” (Sharqqa oid qaydlar) nomli kitobida: “Hajvguy va hozirjavob devona Mashrab O’rta Osiyoda juda mashhurdir, fikrimizcha turli diniy qarashlarda erkin fikrlilikni namoyon qilgan Mashrab chuqur dikqat bilan o’rganishga sazovor shaxs… Devona doimo ruhoniylar bilan munozara qilgan va ulardan ustun chiqqan”, deydi. Sharqshunos Nil Sergeyevich Likoshin (“Devonai Mashrab” tarjimasining kirish kismida N.I.Veselovskiy fikrini tasdiqlab “…U (Mashrab – E.M.) shunchalar mashhurki…, matbuotda bir necha marta bu o’rta osiyolik benazir mutafakkir bilan yaqindan tanishish istaklari paydo bo’ldi”, deydi .
N.S.Likoshin “Devonai Mashrab” qissasini rus tiliga tarjima qildi, unga so’z boshi yozib, Mashrab faoliyati, ustozlari — Bozor Oxun va Ofoq xo’ja haqida muhim ma’lumotlarni e’lon qildi. Olim Mashrab falsafasi va she’riyati haqida umumiy tushunchalar berib, tasavvufga oid izohtalab so’z va iboralarni sharhladi. N. S. Likoshin ixtiyorida «Devonai Mashrab» qissasining Toshkent bosmaxonasida 1896 va 1899 yillarda chop etilgan ikki nusxasi va Nikolay Petrovich Ostroumov (1846 – 1930 y.y.) tomonidan taqdim etilgan bir qo’lyozma nusxasi mavjud edi. Bularni jiddiy o’rganib chiqqan Likoshin izlanishlarini yanada davom ettirdi. «Bundan tashqari, – deydi olim, — men V. P. Nalivkin maslahatiga ko’ra, Mashrab qalamiga mansub bo’lgan «Mabdai nur» asari bilan tanishib chiqdim. Devona Mashrab tarjimai holiga doir ma’lumotlar to’plab berishni iltimos qilib, tanishim Namangan uyezdi Chust shahri qozisi domullo Mas’ud Muhammad Murod qozikalonga murojaat qildim. U o’g’li shayxulislom Nodim bilan meni qiziqtirgan Mashrab tarjimai holiga oid ma’lumotlarni yuborib turdi ». N. S. Likoshin Mashrab haqida bir talay ma’lumotlarga ega bo’lgach, shoirning ustozlari Bozor Oxun va Ofoq xo’ja haqida ma’lumot to’plashga kirishadi. Jumladan, u keyingi arbob haqida ma’lumot yig’ar ekan, Qashqarning bosh konsuli, sharqshunos Nikita Olegovich Petrovskiydan Marg’ilon viloyatida Ofoq xo’janing avlodi yashayotganligidan xabar topadi, u odam bilan, ya’ni Said Muhammad Hakimto’ra Kattato’ra bilan aloqa o’rnatib, undan Ofoq xo’ja haqidagi ma’lumotlarni olishga muvaffaq bo’ladi. Nihoyat, Likoshin kerakli manba va ma’lumotlarni qo’lga kiritgach, «Divana-i-Mashrab» asarini yozadi. Biroq N. S. Likoshin asarni nashr ettirishda to’siqlarga duch keladi. Jumladan, zarur mablag’ning bo’lmaganligi sababli, asar o’z vaqtida nashr etilmay qolib ketadi. Nihoyat, oradan o’n yil vaqt o’tgach, 1910 yilda “Divana-i-Mashrab” “Srednyaya Aziya” (O’rta Osiyo) jurnalida , 1915 yilda Samarqand viloyat statistika komitetida rus tilida bosilib chiqadi. Oradan 81 yil o’tgach, bu ajoyib asar Muhsin Zokirov sa’y-harakatlari bilan “Zvezda Vostoka” oynomasida qayta nashr etildi.
1899 – 1913 yillarda Pyotr Petrovich Semenov–Tyanь-Shanskiy muharrirligida nashr bo’lgan “Rusiya. Vatanimiz-ning to’liq jug’rofiy tafsifi” nomli 11 tomli asarning 1913 yili nashr bo’lgan “Turkiston o’lkasi: Sirdaryo viloyati, Amudaryo bo’limi, Zarafshon va Pomir bilan Farg’ona viloyati” deb nomlanuvchi 11- tomida Mashrab haqida muhim ma’lumot beriladi. Unda (tarjima bizniki – E. M.) “1640 yilda Namanganda tavallud topgan Devonai Mashrab Turkistonning eng mashhur mutasavvuf mualliflaridan biri sanaladi. Uning asarlari ko’pchilik mahalliy kishilarga tanish, ismi esa qat’iy barchaga ma’lum. Uning she’rlari (g’azallari) roviy va qo’shiqchilar tomonidan ijro etiladi” degan ma’lumot keltiriladi.
Sho’rolar davrida Mashrab haqida ilk maqolani 1923 yili arxeolog-sharqshunos Vasiliy Lavrentьevich Vyatkin (1869 – 1932 y.y.) “Turkiston Sharqshunoslik instituti to’plami” da e’lon qiladi. Unda Mashrab xalq ichida, xotin-qizlar orasida ancha mashhur bo’lganligi qayd qilinadi, ayrim she’rlari va ularning ma’nolari yoritiladi. V. L. Vyatkinning mulohazasiga ko’ra, “Mabdai nur”asarining muallifi o’zining asl ismini Shoh Mashrab taxallusi bilan o’zgartirgan.
Abdurauf Fitratning fikricha, V. L. Vyatkin ushbu maqolasida xatoga yo’l qo’yadi, ya’ni Rahimbobo Mashrabga taalluqli bo’lgan “Mabdai nur” asarini boshqa bir Mashrabga nisbat beradi. 1926 yilda Sadriddin Ayniyning “Namunai adabiyoti tojik” asarida Mashrabning tojik tilidagi ijodidan namunalar keltiriladi . S.Ayniy Abdulmutallib xo’ja Fahmiyning “Tazkirai Fahmiy” tazkirasiga suyangan holda Mashrab faoliyatiga quyidagicha tavsif beradi (tarjima matn): “Mashrabi Namangoniy – ismi Boborahimdir. Hijriy 1123 yili ulamolar fatvosi va Mahmudbiy Qatag’on hukmi bilan shahidlik topgan… Mashrabning turkiy devoni mavjud. Ulamo va zohidlarni qattiq tanqid qilgan. Qatlining sababi ham shudir.”
Abdurauf Fitratning 1930 yilda “Ilmiy fikr” oynomasida e’lon qilingan “Mashrab” nomli maqolasi o’zbek adabiyot¬shunosligida shoir hayoti va merosini o’rganish tarixiga debocha yasadi. A. Fitratning maqolasi ma’lum ma’noda V. L. Vyatkinning “Ferganskiy mistik Divana-i-Mashrab” nomli maqolasiga javob tarzida yozilgani sababli muallif Mashrab hayoti va ijodi aks etgan manbalarni sanab o’tishda rus sharqshunoslari asarlarini ham qayd qilib o’tadi. U shuningdek, Muhammad Bade’ Malehoning “Muzakkir-ul ashob”, Abdulmutallib xo’ja Fahmiy¬ning “Tazkirai Fahmiy”, Muhammad Hakimxon To’raning “Muntahab ut-tavorix”, Mirzo Olimning “Ansob us-salotin”, Majzub Namangoniyning “Tazkirat ul-avliyo” asarlari haqida ham ma’lumotlar beradi. Olim Rahimbobo Mashrab haqida, asosan, shu manbalarga tayanib fikr yuritgan.
1937 yil 17 martda “Qizil O’zbekiston” gazetasida I. Sulton va I.Ahmedovning “Asl Mashrab” nomli maqolasida 1939 yili Olim Sharafitdinov “15 yil ichida o’zbek sovet adabiyoti” to’plamida bosilgan maqolasida Mashrab haqida o’z mulohazalarini bildirgan.
Ikkinchi jahon urushidan keyingi yillarda mashrab-shunoslikka oid qator sezilarli ishlar qilindi. Jumladan, “O’zbek adabiyoti tarixi xrestomatiyasi”da (Toshkent,1945 y.), “O’zbek adabiyoti” nomi bilan ataluvchi ko’p tomlik xresto-matiyaning uchinchi tomida (Toshkent,1959 y.), turli antolo-giyalarda Mashrab she’rlaridan namunalar berildi. 1958 yili Abduqodir Hayitmetov Porso Shamsiyev bilan hamkorlikda Mashrabning “Tanlangan asarlar”ini so’z boshi bilan nashrdan chiqarishdi. Bu to’plam Mashrab she’rlarining alohida nashrini tayyorlashdagi ilk tajriba bo’ldi. Kitob 1960 yili qayta nashr qilindi.
1959 yili G’afur G’ulomning mashhur “Ikki Mashrab” maqolasi e’lon qilindi. Unda davr ruhi aks etgani holda Rahimbobo Mashrab va Mashrabi Soniy asarlari qiyosiy tahlil qilindi, shoirlarning g’oyaviy dunyoqarashlari haqida qiziqarli mulohazalar keltirildi. 1963 yilda Abdurashid Abdug’afurov tomonidan shoirning tanlangan she’rlari to’plami e’lon qilindi. A. Abdug’afurov tayyorlagan Mashrab she’rlari to’plamining ushbu nashri, A. Hayitmetov va P. Shamsiyevlarning 1958 yilgi nashriga qaraganda shoir she’rlarini qariyb ikki marta ko’p qamrab olgan. 1979 yili nashr bo’lgan uchinchi to’plam uchta yangi g’azal va bitta yangi muxammas bilan to’ldirilgan. Oldingi nashrlardagi matniy xatolar tuzatilgan. Muallifning so’zboshisi va Mashrabning 106 g’azal, 11 mustazod, 2 murabba’, 12 muxammas, 1 musaddas va 1 musabba’sidan tashkil topgan bu to’plam 1971 va 1979 yillari yangi she’rlar bilan to’ldirilgan holda qayta nashrdan chiqarildi.
Tadqiqotchi Muhsin Zokiriy (Zokirov) Mashrab hayoti va ijodini ilmiy tadqiq qilib, nomzodlik dissertatsiyasini yoqladi. U 1966 yili e’lon qilgan “Mashrab” nomli adabiy – tanqidiy ocherkida shoir hayoti va merosini o’rganish tarixiga kengroq to’xtalib o’tdi . Tadqiqotchi Fitrat sanab o’tgan tazkiralar qatorida yana ikkita “Hidoyatnoma” va “Manoqibi xo’jai poshsho” asarlarini qo’shimcha manba sifatida keltiradi. U o’sha davr adabiyotshunoslik ilmiga noma’lum bo’lgan Ziyovuddin Bog’istoniyning “Tazkirai qalandaron” asarining ilmiy qimmatiga ham alohida to’xtaladi.
1971 yili Zaynal Rizayevning “Indiyskiy stilь v poezii na farsi kontsa XVI – XVII vv”. (XVI asr oxiri XVII asr fors she’riyatida hind uslubi) nomli kitobi chop etildi. Asar muallifi hind uslubida she’r bitgan shoirlar jumlasiga Rahimbobo Mashrabni ham kiritib, uni va ijodini Mashrab taxallusli boshqa shoirlar ijodi bilan taqqoslab o’rganadi, shoir falsafasi va dunyoqarashini ochib berishga harakat qiladi.
Mashrab faoliyati va adabiy merosini o’rganish tarixini tadqiq qilishda adabiyotshunos olimlar A. Abdug’afurov hamda A. Hayitmetovning xizmatlari katta. Professor A. Abdug’afurovning ikki ishi alohida e’tiborga molik. Ularning biri -1978 yilda nashr qilingan “O’zbek adabiyoti tarixi” besh tomligining uchinchi tomidan , ikkinchisi asa 1979 yil e’lon qilingan “Erk va ezgulik kuychilari” ilmiy-tanqidiy maqolalar to’plamidan o’rin olgan.
“O’zbek adabiyoti tarixi”ning uchinchi tomiga A. Abdug’afurov tomonidan yozilgan “Boborahim Mashrab” nomli bo’lim kiritilgan. Ushbu maqolada Mashrab haqida ancha keng va batafsil ma’lumot berilgan. Olim avval Rahimbobo Mashrabning adabiyot tarixida tutgan o’rni haqida so’z yuritib so’ngra Mashrab haqida manbalar, hayoti, faoliyati va ijodi, uni o’rganish tarixi haqida atroflicha fikr bildiradi.
1979 yilda nashr qilingan “Erk va ezgulik kuychilari” risolasi mashrabshunoslik ilmida yana bir siljish bo’lganligidan dalolatdir. Ushbu kitobning Mashrabga ajratilgan bo’limida A. Abdug’afurov akademik tadqiqotda keltirgan fikrlariga yana yangi ma’lumotlar qo’shdi. Mashrab tug’ilgan yili va joyi, shoirning vafot etgan sanasi to’g’risida ilmiy manbalarni qiyosiy o’rganish asosida ancha dadil fikrlarni o’rtaga tashladi.
Rahimbobo Mashrab hayoti va ijodi o’rganilishi tarixi haqida A. Hayitmetovning 1985 yili nashr qilingan “Meros va ixlos” kitobiga kirgan “Shoir tug’yoni” nomli maqolasida ham fikrlar bildirilgan. Bunda munaqqid Mashrab haqida ma’lumot beruvchi tazkiralarga to’xtalmay, to’g’ridan–to’g’ri o’zbek adabiyotshunoslari Abdurauf Fitrat, Izzat Sulton, G’afur G’ulom, Vohid Abdullayev shuningdek, rus olimlari N. Veselovskiy, N. Likoshin, V. Vyatkin kabi olimlar haqida to’xtalib, mashrabshunoslikdagi xizmatlari to’g’ri¬sida fikr yuritadi. Kitobda mashrabshunos olim Z. Rizayevning 1971 yilda nashr qilingan “XVI asr oxiri XVII asr fors she’riyatida hind uslubi” nomli tadqiqoti tanqid ostiga olinadi.
1980 yili akademik V. Abdullayevning oliy o’quv yurti talabalari uchun mo’ljallangan “O’zbek adabiyoti tarixi” nomli darsligi qayta nashr etildi. Unda muallif Mashrab faoliyati va adabiy merosini o’rganish tarixiga alohida kichik bo’lim ajratib, fanga noma’lum bo’lgan shoir zamondoshlari to’g’risida ham to’xtalib o’tadi.
Kitobda oldingi nashrda aytilgandek, Mashrab 1657 yili Andijonda emas, balki 1640 yilda Namanganda tug’ilganligi, 1711 yilda Mahmud Qatag’on tomonidan osib o’ldiril¬ganligi qayd qilinadi.
Yuqoridagi tadqiqotlarga, ilmiy risola va maqolalarga asoslanib aytish mumkinki, o’tgan asrning 80 yillari boshlariga kelib mashrabshunoslik ilmida muayyan siljishlar ro’y berga¬niga, shoir ijodi bir necha marta yangi so’zboshilar bilan nashr qilinganiga qaramay, Mashrab ijodiyotining anchagina qismi hali kitobxonlar qo’liga yetib bormagan edi.
1980 yili Vahob Rahmonov bilan Komiljon Isroilovlar Mashrab she’rlarini «Devon» shaklida e’lon qilishdi. Ushbu “Devon” ga qadar Mashrab she’rlari bu kabi to’liq holda nashr etilmagan edi. Kitobda mavjud bo’lgan matniy nuqsonlar, imkon qadar tuzatilib, majmuaga shoirning nafaqat yangi o’zbekcha asarlari, balki fors-tojik tilidagi she’rlari ham kiritilib, ularning o’zbekcha sharhi berilgan.
Ushbu “Devon”ga ayrim e’tirozlar ham yo’q emas. Birinchidan, to’plam devon talablariga javob bermaydi. Mashrab she’rlari devoni hozirga qadar topilmaganligi sababli, to’plamni “Devon” deb atash joiz emas. Ikkinchidan, noshirlar “Mashrab asarlarini saralab o’rganishda nusxalarning qadimiyligi va til xususiyatlariga e’tibor berildi” degan muhim gapni aytishadi-yu, lekin bu manbalar qayerda mavjudligi haqida ma’lumot berishmaydi. Uchinchidan, Mashrab tug’ilgan joy masalasini “uzil-kesil” hal qilishdan oldin haqiqatan ham Namanganda Andigon degan qishloq bor – yo’qligiga aniqlik kiritish maqsadga muvofiq.
1984 yili e’lon qilingan Muhsin Zokirovning «Erk va ma’rifat kuychilari» risolasi da mavjudligi noma’lum bo’lgan Ishoq Bog’istoniyning «Tazkirai qalandaron» asari haqida ma’lumot berilgan.
Yana bir tadqiqotchi Bahodir Sodiqovning 1989 yili yozilgan «Bir devon bahsida» nomli maqolasida, asosan, Mashrab asarlari, ularning keyingi 25 yil ichida bo’lgan olti nashri, bunda noshirlar A. Hayitmetov, A. Abdug’afurov, V. Rahmonov va K. Isroilovlarning samarali mehnatlari qayd etilgan.
1990 yil Rahimbobo Mashrab tavalludining 350 yilligini nishonlash uchun tayyorgarlik ishlari boshlab yuborildi. Abdurashid Abdug’afurov, Muhsin Zokirov, Najmiddin Komilov, Jamol Kamol, Ergashali Shodiyev, Ismatulla Abdullayev kabi olimlar matbuot sahifalari, televideniye va radio orqali bir qancha chiqishlar qilishdi. Mashrab yubileyi bilan bog’liq tadbirlar, asosan, Toshkent va Namangan shaharlarida tantanali tarzda nishonlandi.
M. Zokirovning 1990 yil “Turkiston” gazetasida bosilgan “Mashrab oldidagi gunohim” nomli maqolasi o’sha davr mashrabshunosligida yangi sifat kasb etgan bir chiqish bo’ldi. Olim bu maqolada shunday deydi:”. Mashrab she’rlariga ko’pincha noto’g’ri talqin berilib, uni ashaddiy dahriy darajasiga ko’tarishgacha borib yetdik. Shu jumladan, o’zim ham 1966 va 1984 yillarda chop etilgan Mashrab haqidagi kitoblarimda bilib-bilmas shunday qo’pol xatoga yo’l qo’ydim. Yana mening ikkinchi bir kechirib bo’lmas gunohim, Mashrabdek ulug’ buzrukvor ijodiga nisbatan qilgan tuhmatim shu bo’ldiki, o’sha kitoblarimni tayyorlash pallasida zamonasozlik qilib Mashrabning “Mabdai nur” va “Kimyo”dek noyob falsafiy-ta’limiy dostonlariga qora rang chaplab, bu asarlar “Mashrab adabiy merosi uchun isnod” deyish darajasiga yetdim. Bilmadim, bunday gunohi azim uchun u ulug’ zoti sharifning ruhi meni kechiradimi-yo’qmi?”. M.Zokirovning ushbu ochiq iqrornomasi nafaqat uning o’ziga, balki ma’lum ma’noda Mashrab hayoti va ijodini o’sha davr mafkurasi ta’sirida tadqiq qilgan davr adabiyotshunoslari faoliyatiga ham tegishlidir.
M.Zokirovning 1990 yil e’lon qilingan “Men ham inson naslidan” nomli maqolasida Rahimbobo Mashrabning tug’ilgan joyi Andijon, deb ko’rsatiladi-yu, lekin fikrni durustroq tasdiqlaydigan biron dalil keltirilmaydi. O’sha yili “Sharq yulduzi” oynomasida M. Zokirov nashrga tayyorlagan va ko’plab tushunmovchiliklarni yuzaga keltirgan “Tazkirai qalandaron” nomli asar qisqartirilgan holda nashr etildi.
Sho’rolar davrida Mashrab faoliyati haqidagi tadqiqotlarga umumiy baho bermoqchi bo’lsak, quyidagi holatlar ko’zga tashlanadi:
1. Ayrim tadqiqotlarda Mashrab faoliyati haqida ma’lumot beruvchi tazkiralar to’g’risida gapirilganda ko’pincha, ularning faqat nomlari keltirilib o’tildi.
2. Rus sharqshunoslari nomlari qayta-qayta tilga olinaverdi, ularning asarlaridan olingan ko’chirmalar esa bir asardan ikkinchisiga deyarli o’zgarmagan shaklda o’tdi.
3. Rahimbobo Mashrabning chet ellardagi faoliyati haqida so’z yuritilmadi.
4. O’tgan asrning 60 yillarida qilingan tadqiqotlar ichida G’afur G’ulomning “Ikki Mashrab” nomli maqolasiga alohida urg’u berilgani holda, S. Ayniy va A. Fitratning mashrabshunoslikdagi xizmatlari deyarli tilga olinmadi. Shularga qaramay, Mashrab hayoti va adabiy merosini o’rganish buyicha jiddiy ishlar amalga oshirilgan va imkoniyatlar darajasida ilmiy qarashlar shakllangan, degan xulosaga kelish mumkin. Ta’kidlash joizki, bu davr adabiyotshunosligida Mashrab hayotini o’rganishga nisbatan uning lirik merosini tadqiq kilishga asosiy diqqat qaratildi. “Mabdai nur” va “Kimyo” asarlari Rahimbobo Mashrabniki emas, deb topilib, ilmiy o’rganishdan chetda qoldi.
O’tgan asrning so’nggi yillarida mashrabshunoslik sohasida olib borilgan tadqiqotlar haqida fikr yuritganda Jaloliddin Yusupov, Ibrohim Haqqul va Ismatulla Abdullayevlarning izlanishlarini alohida qayd etish lozim. Ibrohim Haqqul Rahimbobo Mashrab adabiy merosi va uning o’ziga xos xususiyatlari, shoir ijodiga tasavvuf ta’limoti ta’siriga oid ilmiy izlanishlar olib borgan bo’lsa, Jaloliddin Yusupov shoir she’rlarining nashri bilan, Ismatulla Abdullayev «Mabdai nur» asari nashri va tadqiqi bilan shug’ullanib, bir qator muhim ishlarni amalga oshirdilar.
J.Yusupov tayyorlagan va 1990 yilda «Mehribonim qaydasan» nomi bilan nashr qilgan Mashrab she’rlarining to’plami o’sha davrga qadar yaratilgan to’plamlarning eng sarasi bo’ldi. Kitob G’aybulla Salomov va Najmiddin Komilovlar yozgan so’z boshidan, Mashrabning o’zbek tilidagi g’azal, mustazod, murabba’, muxammas, musaddas kabi she’rlaridan va bir musabba’sidan, muallifning so’ngso’zi va lug’atdan tashkil topgan .
Noshirning xizmati kuyidagilarda namoyon bo’ladi:
1. Mashrab she’rlarining aniqlashtirilgan matnda nashrga tayyorlashda “Devonai Mashrab” kitobining sakkiz qo’lyozma va toshbosma nusxalari, bir bayoz va ikki majmua, shuningdek, V. Rahmonov va K. Isroilovlar nashr qilgan to’plam qiyosiy va tanqidiy o’rganilgan. Nashrga jalb qilingan bu xil ko’plab qo’lyozma va toshbosma asarlardagi she’rlar hisobiga kitob hajmi 416 betdan iborat bo’lgan.
2. Kotib va noshirlar tomonidan yo’l qo’yilgan xatolarning asosiy qismi tuzatilgan. Shunga qaramay, Kibriyo Qahhorova o’zining “Matn azoblari” maqolasida J. Yusupov tuzgan Mashrab she’rlari to’plamini muvaffaqiyatli chiqqanligini ta’kidlab, she’r jumlalar yana matnida mavjud bo’lgan xatolarni ko’rsatib, ma’qul variantini yaratishga harakat qiladi. Lekin, bizningcha, matnda o’zgartirilishi lozim bo’lgan so’z va iboralar bor, jumladan, Mashrabning bir muxammasi quyidagicha boshlanadi:
Va’da qildi bir kelay deb ko’zga uyqu kelmadi,
Termulib yo’lida turdim, sho’xi badxo’ kelmadi .
Ushbu misralarni o’qigan o’quvchi she’r Alisher Navoiyning mashhur “Kelmadi” radifli g’azaliga nazira tarzida yozilganini qiynalmay bilib oladi. Mashrabning yuqoridagi bayti shoir to’plamlarining barchasida shu tartibda berilgan. Bizningcha, baytni o’zgartirib, quyidagi holatda keltirish maqsadga muvofiqdir:
Va’da qildi bir kelay deb sho’xi badxo’ kelmadi,
Termulib yo’lida turdim, ko’zga uyqu kelmadi.
Chunki mantiq nuqtai nazaridan, sabab va oqibat kategoriyalari talablaridan kelib chiqilsa, «Va’da qildi bir kelay deb» jumlasi «kim va’da qildi?» degan haqli savolni yuzaga keltiradi. Bu savolga «sho’xi badxo’»ning va’da berishi va va’dani bajarmasligi to’la munosib keladi. Ikkinchi misrada esa, yorining yo’lida termulib turishi natijasida oshiqning ko’ziga uyqu kelmaganligi izchillik talablariga mos tushadi. Shuningdek, she’r nazira tarzida yozilgan ekan, unga manba bo’lgan Navoiy g’azali bayti tuzilishi talablari ham fikrimizni ma’qullaydi. Mashrab baytining bu xil varianti shaxsiy kutubxonamizda saqlanuvchi, “Devonai Mashrab” kitobida ham bor.
“Mehribonim qaydasan” kitobi so’ngida keltirilgan lug’at va izohlar bo’limida ba’zi so’zlar talqini o’zgartirilishga muhtoj. Masalan, “Alif” harfi “Arab alfavitidagi tik to’g’ri chiziq shaklidagi harf” deb ko’rsatilgan. Bizningcha, izoh quyidagicha bo’lishi lozim: Alif
1. Arab alifbosidagi tik to’g’ri chiziq shaklidagi harf. Mumtoz adabiyotda yorning go’zal qomatini alif harfiga qiyoslashadi.
2. Alif harfi abjadda “Bir” ma’nosini bildirganligi sababli, Yaratuvchini ham nazarda tutishi mumkin.
Shuningdek, “Analhaq – men – haqman” degan izoh kengaytiri-lishga muhtoj. Fikrimizcha izoh ushbu tartibda berilsa, ma’qul bo’ladi: Analhaq – Men haqman, ya’ni xudoning zarrasiman. Bunda insonning maxluqotlar ichida eng buyuk mavjudot ekanligiga urg’u beriladi. Shuningdek, “Bol – Baland, yuqori”, ostida esa “Bolo – qanot” tarzida izohlangan. Aslida “Bol — qanot”, “Bolo – Baland, yuqori” deb yozilsa to’g’ri bo’ladi. “Maxmur: 1-Xumori. 2. Mastligi tamoman tarqalgan” izohi teskari keltirilgan. Izoh: “Maxmur 1. May xumorisi. 2. Mast holdagi kishi” mazmunida keltirilishi maqsadga muvofiq. Shukurki, J. Yusupov Mashrabning 2006 yil nashr qilgan “Devon”ida bu kabi noqis izohlar asosan o’zgartirilib, o’z ma’nolarida keltirildi.
Ulkan mehnat va zahmat evaziga yaratilgan bu majmuada J. Yusupov kam emas, ko’p emas naqd 23 qo’lyozma va toshbosma, nashr bo’lgan 4 manbani o’rganib, matnlarni solishtirib chiqdi. Ularning ko’p qismini “Devonai Mashrab” va “Mabdai nur” asarlari qo’lyozmalari tashkil qiladi. Kitobning boshida keltirilgan G’aybulla as–Salomning “Tillarda doston shoirim”, J.Yusupovning “Uni Devonai Mashrab derlar”, “Mashrab lirikasida “Hurufi Hijo”, Hurufi dalolat”, “Alif-lom san’ati”, Mashrabning badiiy meroslari”, “Haqqingga bir duo aylay” maqolalari Mashrab adabiy merosi va asarlari matnini o’rganishda muhim ahamiyat kasb etadi.
To’plamda boshqa shoirlarning bir – ikkita she’rlari ham keltiriladi. Jumladan:
“May bixo’r, mushaf bisuzu otash andar Ka’ba zan,
Sokini butxona boshu, mardum ozori makun… —
she’ri yanglish tarzda “Devon”dan o’rin olgan.
“Devonai Mashrab” asarida Rahimbobo qalmoq qizi Aboqning barcha shartlariga ko’nganligini aytib, yuqoridagi forscha misralar aks etgan she’rni o’qiydi, uning muallifi Sa’diy Sheroziy.
Mashrabshunos I. Abdullayev 1991 yil e’lon qilgan “Mashrab” va “Mabdai nur” maqolasida “Mabdai nur” asari tadqiqi tarixiga alohida to’xtalib o’tadi. Bunda asosiy e’tibor rus sharqshunoslari xizmatlariga va G’. G’ulomning 1959 yilda e’lon qilingan “Ikki Mashrab” maqolasiga qaratiladi. I. Abdullayev “Mabdai nur” va “Kimyo” asarlari shuncha vaqt nisbat berib kelingan Hofiz Ro’ziboyga tegishli emasligini, balki ularning muallifi Rahimbobo Mashrab ekanligini manbalar asosida isbotlashga harakat qiladi. Maqolaning so’ngida muallif quyidagicha xulosaga keladi: “Shunday qilib, “Mabdai nur” va “Kimyo” asarlarini to’la ishonch bilan Mashrabga qaytarib berdik, desak bo’ladi. Endigi vazifa bu asarlar tanqidiy matnini tayyorlash, hozirgi o’zbek imlosida chop etish va bu muhim ahloqiy-tarbiyaviy asarlardan xalqimizni bahramand qilishdir”. Ushbu istakni ko’p o’tmay tadqiqotchining o’zi amalga oshirdi. “Mabdai nur” asari I. Abdullayev tomonidan nashrga tayyorlanib, dastlab qisqargan holda 1992 yil “Sharq yulduzi” oynomasida ( 125 – 130 b.) e’lon qilindi. Noshir asardan uch hikoya va uch g’azal keltiradi, “Mabdai nur” haqida umumiy ma’lumot beradi. 1994 yilda I. Abdullayev asarni kitob holida nashr qildiki, bu ish so’zsiz mashrabshunoslikda katta voqea bo’ldi. Garchi, asar matnida xatolar, ayrim hikoyatlarning o’rni almashgan, tushib qolgan, so’zlarning asl ma’nosi buzib talqin qilingan bo’lsa-da, o’quvchi “Mabdai nur” haqida dastlabki ma’lumotga ega bo’ladi.
I.Abdullayev «Mabdai nur» asari matnini keltirishdan avval Mashrab va «Mabdai nur» bilan bog’liq qator masalalar ustida so’z yuritadi. Mazkur kichik tadqiqot bir qancha qismlarga bo’linib ularda Mashrab va uning “Mabdai nur” asari, tasavvuf haqida ma’lumot, “Mabdai nur”ning qo’lyozma va toshbosma nusxalari, asarning til xususiyatlariga oid ancha qiziqarli mulohazalar keltiriladi.
I.Abdullayev “Mabdai nur”ning muallifi Rahimbobo Mashrab ekanligini isbotlashga harakat qildi. Olimning nuqtai nazari P. Ravshanov, O. Ravshanov, M. Husenovlarning 1997 yilda nashr bo’lgan «Hofiz Ro’ziboy Mashrab» nomli risolalarida tahlil qilindi, «Mabdai nur» muallifi haqidagi bahs yana davom etdi. Tadqiqotchilar XIX asrning ikkinchi yarmida Qashqa vohasidan, Qamashi qishlog’idan yetishgan so’z san’atkori Hofiz Ro’ziboy Mashrab (Mashrabi soniy), uning hayoti, vatani, avlod-ajdodi va adabiy merosi haqida so’z yuritishdi. Hofiz Ro’ziboy Mashrabning fidoyi avlodlari ko’maklari bilan yaqin kelajakda adabiyotshunos olimlar shoir hayoti va merosi haqida yanada aniq va kengroq ma’lumotlarga ega bo’lishadi, degan umiddamiz.
“Devonai Mashrab” qissasining ikki nusxasi nashr etildi. Birinchisi — Mahmud Hasaniy tomonidan nashrga tayyorlanib, “Shoh Mashrab qissasi” nomi bilan 1991 yili e’lon qilindi. Asar 1886 yil 15 noyabrda Toshkentda chop etilgan nusxa asosida tayyorlangan. Kitob M. Hasaniy tomonidan yozilgan kichik muqaddima, qissa va Mahkam Mahmudov tuzgan lug’atdan iborat. Ikkinchi kitobni Sayfiddin Raf’iddin, Muhammad Yoqub Salim o’g’li, Sharofxon Jamolxon “Qissai Mashrab” nomi bilan 1992 yilda nashr ettirdilar.
Kitob so’zboshi va lug’atdan tashkil topgan. So’zboshi va lug’at mualliflari — M. Jo’rayev va S. Raf’iddin. Kitob hajmi, hikoyalar va she’rlarning ko’pligi sabab nusxaning qadimiyligidan dalolat beradi. Kitobda M. Hasaniy nashridan farqli o’laroq Mashrabga doir hikoyalar qisqartirilmasdan berilgan. Shoir g’azallari matla’ va maqta’lari bilan to’liq keltiriladi.
1995 yil mazkur monografiya muallifi «Rahimbobo Mashrab va uning badiiy adabiyotdagi talqini» mavzuida nomzodlik dissertatsiyasini yoqladim. 2004 yilda Dilorom Hamroyeva Boborahim Mashrab g’azallari poetikasiga bag’ishlangan nomzodlik dissertatsiyasini muvaffaqiyatli himoya qildi.
Bunday tadqiqotlar nafaqat filologiya, balki boshqa ijtimoiy sohalarda ham olib borilmoqda. Jumladan, jizzaxlik Mo’min Hoshimxonov “Boborahim Mashrabning ijtimoiy – falsafiy qarashlari” mavzusida tadqiqot olib borib, 1995 yili falsafa fanlari nomzodlik disser-tatsiyasini yoqladi.
Mashrab hayoti va ijodini yoritish va o’rganishni quyidagicha davrlashtirish mumkin:
1. XVII – XIX asrlarda yaratilgan tazkira va manbalarda Mashrab to’g’risidagi ma’lumotlar;
2. XIX asr oxiri XX asr boshlarida Mashrab haqidagi ilk tadqiqotlar;
3. Sho’rolar davrida Mashrab faoliyatining o’rganilishi;
4. Respublikamizning istiqlolga erishuvi natijasida yaratilayotgan yangi tadqiqotlar.