Eritma mavzusiga doir test savollari

ERITMALAR


Reja:

1. 
   Eritma erituvchi va erigan modda
   
2. 
   ERITMA MAVZUSIGA DOIR TEST SAVOLLARI
   
3. 
   Gaz moddalarni eruvchanligi
   

Agar biz suv solingan 3 ta probirkalardan biriga shakar, ikkinchisiga

NaCl va uchinchi probirkaga KMnO4 kristallarini solsak, biroz vaqtdan
so‘ng suvning fizik-kimyoviy xossalarining o‘zgarishini kuzatishimiz
mumkin. Masalan, shakar kristallari solingan suv shirin ta’mga, tuz kristallari
solingan suv sho‘r ta’mga, KMnO4 solingan suv pushti rangga kiradi.
Buning natijasida suvning rangi, ta’mi, zichligi, muzlash harorati va boshqa
xossalari o‘zgaradi. Hosil bo‘lgan aralashmaning rangi suvdek shaffof
bo‘lsa ham (shakar va tuz solingani) bu aralashmani suv deb bo‘lmaydi.
Bu aralashmani eritma deb ataladi. Suvda shakar, tuz va KMnO4 erigani
uchun bu moddalarni erigan modda deb, suvni esa erituvchi deb ataladi.
Hozirgi tajribamizda qanday jarayon yuz berganini ko‘rib chiqaylik.
Dastlab bizda 3 ta probirkada suv bor edi. Birinchi probirkadagi suvga
shakarni solib aralashtirsak, shakar erib ketadi va bizga shakar ko‘rinmay
qoladi. Bunga sabab, erituvchini molekulalari ta’siri ostida shakar
moddasi, o‘zining eng kichik zarrachasi hisoblangan molekula holigacha
maydalanadi va suvning molekulalari orasida bir tekis tarqalib ketadi.
Natijada moddalarni bir-biridan ajratib turadigan sirt chegarasi yo‘qoladi
va bunday sistemani gomogen sistema deyiladi.
NaCl solingan ikkinchi probirkada ham shunday jarayon yuz beradi.
NaCl suvga solinganda, suv molekulalari ta’siri ostida Na+ va Cl- ionlariga
dissotsiatsiyalanadi. Bu ionlarni suv molekulalari o‘rab olishi natijasida
gidratlangan ionlar hosil bo‘ladi va ular butun eritma sathi bo‘yicha bir
tekis tarqalib gomogen sistemani, ya’ni eritmani hosil qiladi.
KMnO4 eritmasida ham shunday jarayon sodir bo‘ladi va biz bu eritmada
ham erigan modda va erituvchi molekulalarini bir-biridan ko‘z bilan ajrata
olmaymiz.
Gomogen sistemada erigan moddaning molekulalari yoki ionlari suvning
butun sathi bo‘yicha tarqalib ketadi va eritmani istalgan qismida tarkibi
va fizik xossalari bir xil bo‘ladi.
Eritma erituvchi va erigan modda molekulalarini o‘zaro ta’sirlashuvidan hosil bo‘lgan gomogen (butun sathi bo‘yicha fizik va kimyoviy
xossalari bir xil bo‘lgan) sistemadir.
Biz hayotimizda eritmalarni har kuni uchratamiz va ulardan foydalanamiz. Masalan, muntazam ichadigan choyimiz ham eritmaga misol
bo‘ladi. Bunda erituvchi suv bo‘ladi. Erigan modda esa quruq choy emas, balki
uning tarkibidagi choyga rang va ta’m beruvchi moddalar bo‘ladi. Yana misol
sifatida tabiiy suvlarni olishimiz mumkin. Tabiatda faqat yomg‘ir suvigina
distillangan(toza) bo‘ladi. Tog‘-u toshlarda oqayotgan suvlarni, bizning
63
xonadonimizga kirib kelayotgan ichimlik suvlarini kimyoviy jihatdan sof
modda deb bo‘lmaydi. Chunki ularni tarkibida har xil tuzlar erigan holatda
bo‘lib, suvga o‘ziga xos ta’m beradi. Shuning uchun ularni eritma deyish to‘g‘riroq bo‘ladi. Faqat distillangan suv kimyoviy jihatdan toza suv hisoblanadi va
u hech qanday ta’mga ega bo‘lmaydi.
Eritmalarga shunchaki erituvchi va eruvchi moddalarning aralashmasi
sifatida qarab bo‘lmaydi. Eritmalar xossalari jihatidan aralashma va kimyoviy
birikmalar (toza moddalar) oralig‘ida turadi. Ya’ni:
 Eritmalar tarkibida bir necha xil moddalar bo‘lishi bilan aralashmalarga yaqin turadi va kimyoviy birikmalardan farq qiladi.
 Tarkibi o‘zgaruvchan bo‘lishi ularni aralashmalarga yaqinlashtirsa,
kimyoviy birikmalardan uzoqlashtiradi.
 Eritmani tarkibida modda (erituvchi modda va erigan modda) molekulalari bir tekis taqsimlanadi va eritmani har qanday qismida tarkibi bir xil
bo‘ladi. Bu jihati bilan kimyoviy birikmalarga o‘xshaydi. Aralashmalardan shu xususiyati bilan farq qiladi (aralashmalar ko‘p hollarda butun sathi
bo‘yicha bir xil tarkibga ega bo‘lmaydi).
 Kimyoviy birikma o‘zining ma’lum kimyoviy tarkibiga, fizik xossalariga (zichligi, suyuqlanish va qaynash harorat) ega. Eritmani esa suv qo‘shib
suyultirish, erigan moddadan qo‘shib quyultirish mumkin. Natijada eritmaning tarkibidagi moddalarning miqdoriy nisbati o‘zgaradi va bu o‘z navbatida
eritmani zichligi, qaynash va muzlash haroratlari o‘zgarishiga sabab bo‘ladi.
Erigan moddani miqdori ortishi, eritmani zichligini ortishiga va muzlash
haroratini pasayishiga olib keladi.
 Kimyoviy birikmalar haroratni biroz o‘zgarishi natijasida agregat holatini o‘zgartiradilar, lekin tarkibini o‘zgartirmaydilar (masalan, suvni muzlashi
va bug‘ holatiga o‘tishi). Eritma esa haroratni o‘zgarishi natijasida erituvchi va
erigan moddaga ajralib ketishi mumkin. Masalan, eritmani biroz qizdirilsa
eritmadagi suv bug‘lanib keta boshlaydi va bu jarayon uzoq davom etsa,
idishni tagida faqat erigan modda qoladi.
 Eritmalar hosil bo‘lishida kuzatiladigan jarayonlar ularni kimyoviy
birikmalarga yaqinlashtirib, aralashmalardan farqlantiradi. Masalan,
eritmalar hosil bo‘lishida kimyoviy birikmalar hosil bo‘lishidagi kabi hajm
kamayishi, issiqlik ajralishi yoki yutilishi jarayonlari kuzatiladi. Shuning
uchun eritmalarni erituvchi hamda erigan moddaning shunchaki aralashmasi
deb qaralmaydi va erish jarayoni fizik-kimyoviy jarayon hisoblanadi.
Buni jadvalda quyidagicha ifodalasak ham bo‘ladi: