Эргаш Ғозиев

циклоид
(тез 
қўзғалувчи, ҳис-туйғуси ўта беқарор) ва 
шизоид 
(одамови, муносабатга 
қийин киришувчи, ҳис-туйғуси чекланган)ларга ажратади. Бу тахминини ёш 
даврлари хусусиятларига ҳам татбиқ этиб, ўсмирлар 
циклоид 
хусусиятли, 
ўспиринлар эса 
шизоид 
хусусиятлилигини таъкидлайди. Лекин инсоннинг 
камол топишида биологик шартланган сифатлар ҳамиша етакчи ва ҳал 
қилувчи роль ўйнай олмайди, чунки шахснинг индивидуал-типологик 
хусусиятлари бир-бирига айнан мос тушмайди. 
Биогенетик назариянинг намояндалари америкалик психологлар 
А.Гезелл ва С.Холл ривожланишнинг биологик моделига таяниб иш 
кўрадилар, бу жараёнда мувозанат, интеграция ва янгиланиш цикллари ўзаро 
алмашиниб туради, деган хулосага келадилар. 
Психология тарихида биологизмнинг энг яққол кўриниши Зигмунд 
Фрейднинг шахс талқинида ўз ифодасини топган. Унинг таълимотига биноан 
шахснинг барча хатти-ҳаракатлари (хулқи) онгсиз биологик майллар ёки 
инстинктлардан келиб чиқади, биринчи навбатда, жинсий (сексуал) майлга 
боғлиқдир. Бундай биологизаторлик омиллари инсон хулқини белгиловчи 
бирдан-бир мезон ёки бетакрор туртки ролини бажара олмайди. 
Биогенетик назариянинг қарама-қарши кўриниши 
социогенетик 
назариядир. Бу назарияда шахсда рўй берадиган ўзгаришларни жамиятнинг 
тузилиши, ижтимоийлашиш (социализация) усуллари, атрофдаги одамлар 
билан 
ўзаро 
муносабат 
воситалари 
асосида 
тушунтирилади. 
Ижтимоийлашиш назариясига кўра, инсон биологик тур сифатида туғилиб, 
ҳаётдаги ижтимоий шарт-шароитларнинг бевосита таъсири остида шахсга 
айланади.
Ғарбнинг энг муҳим назарияларидан бири − роллар назариясидир. Бу 
назарияга кўра жамият ўзининг ҳар бир аъзосига статус (ҳақ-ҳуқуқ) деб 

---

32 
номланган хатти-ҳаракатнинг барқарор усуллари мажмуасини яратади. 
Инсон
ижтимоий муҳитда бажариши шарт бўлган махсус роллар унинг хулқ-
атворида, бошқалар билан муносабатида сезиларли из қолдиради. 
АҚШда индивидуал тажриба ва билимларни ўзлаштириш (кўникиш) 
назарияси кенг тарқалган. Мазкур назарияга биноан, шахснинг ҳаёти ва 
воқеликка муносабати, кўникмаларни эгаллаши ва билимларни ўзлаштириши 
қўзғатувчининг барқарорлигига боғлиқдир. 
К.Левин тавсия қилган “фазовий зарурат майдони” назарияси ўз 
даврида муҳим аҳамият касб этган. К.Левин назариясига кўра, шахснинг 
хулқи (хатти-ҳаракати) психологик куч вазифасини ўтовчи иштиёқ 
(интилиш), мақсад (ният) билан бошқарилиб туради, бу кучлар фазовий 
зарурат майдонининг кўламида таянч нуқтасига йўналган бўладилар.
Юқорида ифодаланган ҳар бир назария шахснинг ижтимоий хулқини 
ўзгалар учун ёпиқ ёки махфий муҳитнинг хусусиятларидан келиб чиққан 
ҳолда тушунтиради, бунда у одам хоҳиши ёки хоҳламаслигидан қатъи назар, 
мазкур шароитга мослашмоғи (кўникмоғи) зарур, деган қоидага амал қилади. 
Бизнингча, барча назарияларда инсон ҳаётининг ижтимоий-тарихий, 
объектив шарт-шароитлари мутлақо