Íàçîðàò ñàâîëëàðè
1.
Қèøëîқíèíã ÷åãàðà ÷èçèғè íèìà âà áó ÷èçèқ è÷èäàãè åðëàðäàí ôîéäàëàíèøíèíã
қàíäàé õóñóñèÿòëàðè áîð?
2.
Øàҳàðíèíã ÷åãàðà ÷èçèғèíè áåëãèëàø âà ўçãàðòèðèø ëîéèҳàñèíèíã ìàçìóíè
íèìàëàðäàí èáîðàò?
3.
Øàҳàð ҳóäóäèãà қàíäàé òóðëàðäàãè ëîéèҳàâèé ҳóææàòëàð òóçèëàäè âà
øàҳàðíèíã åð õўæàëèãè òóçèëèøè ëîéèҳàñèíèíã ìàçìóíè íèìàëàðäàí èáîðàò áўëàäè?
4.
Қèøëîқíèíã ÷åãàðà ÷èçèғè қàíäàé ìàқñàääà áåëãèëàíàäè? Áó ÷èçèқëàðíè áåëãèëàø
ëîéèҳàñèíèíã ìàçìóíè âà óíè èøëàø óñóëè қàíäàé?
VIII áîá
ÌÀÚÌÓÐÈÉ-ҲÓÄÓÄÈÉ ÁЎËÈÍÌÀËÀÐÍÈÍà ×ÅÃÀÐÀËÀÐÈÍÈ ÆÎÉËÀÐÄÀ
ÁÅËÃÈËÀØ. ÅÐÄÀÍ ÔÎÉÄÀËÀÍÈØÄÀÃÈ ×ÅÊËÀØËÀÐ ÂÀ
ÌÀÆÁÓÐÈßÒËÀÐ
1. Ìàúìóðèé-ҳóäóäèé âà áîøқà áўëèíìàëàðíèíã ÷åãàðàëàðèíè æîéëàðäà áåëãèëàø
(òèêëàø, åðëàðíè ÷åãàðàëàø)
144
×åãàðàëàø - ҳàð õèë ìóëê÷èëèêäàãè (äàâëàò, æàìîà, õóñóñèé) åðëàð
÷åãàðàëàðèíè áåëãèëàøíèíã қîíóíäà áåëãèëàíãàí æàðà¸íè áўëèá, ó åð òóçèø èøëàðè
òàðêèáèãà êèðèòèëàäè. Åð òóçèø ÷èçìàëàðèíè òóçèø, õўæàëèêëàðàðî âà õўæàëèêäà
è÷êè åð òóçèø ëîéèҳàëàðèíè èøëàøãà÷à қóéèäàãè ÷åãàðàëàø èøëàðè êàòòà
àҳàìèÿòãà ýãà:
æîéëàðäà ìàúìóðèé-ҳóäóäèé áўëèíìàëàðèíèíã ÷åãàðàëàðèíè áåëãèëàø;
ìàõñóñ ҳóқóқèé òàðòèáãà ýãà åðëàð ҳóäóäëàðè ÷åãàðàëàðèíè áåëãèëàø;
åð ýãàëèêëàðè âà åðäàí ôîéäàëàíèøëàð ÷åãàðàëàðèíè áåëãèëàø (òèêëàø) âà
ìóñòàҳêàìëàø.
Æîéëàðäà
ìàúìóðèé-ҳóäóäèé
áўëèíìàëàð
÷åãàðàëàðè-íè
áåëãèëàø
(Қîðàқàëïîғèñòîí Ðåñïóáëèêàñè, âèëîÿòëàð, òóìàíëàð âà áîøқ.) óëàð ўçãàðãàíäà ¸êè
óëàðãà àíèқëèê êèðèòèëãàíäà ìîñ ìàúìóðèÿò òàøàááóñè áўéè÷à ўòêàçèëàäè.
Ìàúìóðèé-ҳóäóäèé áўëèíìàëàðíèíã ÿíãèëàðèíè òàøêèë ýòèø ¸êè áèðëàøòèðèø,
қàéòà òàøêèë ýòèø, ìàâæóäëàðèíè òóãàòèø, óëàðíèíã ÷åãàðàëàðèíè âà íîìëàðèíè
ўçãàðòèðèø äàâëàò ҳîêèìèÿòè îðãàíëàðèíèíã âàêîëàòëàðè òàðêèáèãà êèðàäè.
Ðåñïóáëèêàíèíã, âèëîÿòíèíã ìàúìóðèé-ҳóäóäèé áўëè-íèøèíè қàéòà òàøêèë ýòèø
òàðèõèé, ìèëëèé âà õўæàëèê ñàáàáëàðèäàí êåëèá ÷èқàäè âà ðåñïóáëèêàìèç ҳóäóäèíè
қàéòà òàқñèìëàøäà, ÿíãè åðëàðíè ўçëàøòèðèøäà, òîғ-êîí ñàíîàòè îáúåêòëàðèíè
æîéëàøòèðèøäà, òàáèèé (ìèëëèé) ïàðêëàðíè øàêëëàíòèðèøäà âà ø.ў. àìàëãà îøèðèëàäè.
Ìàúìóðèé-ҳóäóäèé áўëèíìàëàðíèíã ÷åãàðàëàðè êîðõîíàëàð, ìóàññàñàëàð âà
òàøêèëîòëàð ÷åãàðàëàðè áèëàí áèðëàøòèðèëèøè ñàáàáëè, óëàðãà ҳàì åð òóçèø ó÷óí
àíúàíàâèé áўëãàí òàëàáëàð - òóøóíàðëèëèê, àíèқëèê, òóðғóíëèê âà æîéëàðäà
àíèқëàøãà қóëàéëèê, òàáèèé ìàæìóàíèíã ÷èçèқëè ýëåìåíòëàðèíè (ãåîìîðôîëîãèÿíèíã,
ãèäðîãðàôèÿíèíã, òóïðîқ âà ўñèìëèê қîïëàìàëàðèíèíã), ҳóäóäíèíã èíôðàòèçèìè
òóçèëèøèíè ҳèñîáãà îëèø, қўéèëàäè. Ìàñàëàí, ìàúìóðèé òóìàí ÷åãàðàëàðèíèíã қàíäàé
æîéëàøèøèãà åð ýãàëèêëàðè âà åðäàí ôîéäàëàíèøëàðíèíã øàêëè, èøëàá ÷èқàðèøíè
òàøêèë ýòèø âà áîøқàðèø øàðîèòëàðè áîғëèқ áўëàäè.
Æîéëàðäà ìàúìóðèé-ҳóäóäèé áўëèíìàëàðíèíã ÷åãàðàëàðèíè áåëãèëàøäàí îëäèí
ìàúìóðèé òóìàííèíã åð òóçèø ÷èçìàñè èøëàíàäè. Óëàð ҳóäóä òàðêèáè áèëàí ìàúìóðèé
òóìàí íèçîìèäà êўðñàòèëàäè.
Ìàúìóðèé-ҳóäóäèé áўëèíìàëàðãà ўçãàðòèðèøëàð àҳîëè, ìàҳàëëèé áîøқàðóâ âà
äàâëàò ҳîêèìèÿòè îðãàíëàðè òàøàááóñëàðè áўéè÷à êèðèòèëàäè. Áàð÷à âàçèÿòëàðäà
ҳàì, øó ҳóäóääà ÿøàéäèãàí àҳîëèíèíã ôèêðèíè ҳèñîáãà îëèø ìàæáóðèé ҳèñîáëàíàäè.
Èøëàðíè áàæàðèø òàðòèáè âà êåòìà-êåòëèãè қîíóíëàð áèëàí áåëãèëàíàäè. Ìàçêóð
ҳîëàòäà åð òóçèø æàðà¸íè òàé¸ðãàðëèê èøëàðèíè ўòêàçèøíè, ëîéèҳàíè òóçèøíè, óíè
êўðèá ÷èқèø âà òàñäèқëàøíè, æîéëàðãà êў÷èðèøíè, åð òóçèø ҳóææàòëàðèíè
ðàñìèéëàøòèðèøíè íàçàðäà òóòàäè. Èøëàðíèíã ìóðàêêàáëèê äàðàæàñè âà ìåҳíàò
ñèғèìè қàìðàá îëèíàäèãàí ìàéäîíãà, åð ýãàëèêëàðè âà åðäàí ôîéäàëàíèøëàð ñîíèãà,
æîéíèíã òîïîãðàôèê øàðîèòèãà áîғëèқ áўëàäè.
Òàé¸ðãàðëèê èøëàðèäà қàòíàøóâ÷èëàð òàðêèáè áåëãèëàíàäè âà óëàðíèíã
èñòàêëàðè àíèқëàíàäè, ҳóқóқèé ҳóææàòëàð, õàðèòàâèé âà åð ҳèñîáè ìàòåðèàëëàðè,
åð òóçèø ÷èçìàëàðè âà ëîéèҳàëàðè ўðãàíèëàäè, ìàñàëàíè å÷èø éўëëàðè áåëãèëàíàäè,
145
ëîéèҳàëàø ó÷óí òîïøèðèқ òóçèëàäè. Êўï ñîíëè êîðõîíàëàð, ìóàññàñàëàð âà
òàøêèëîòëàð қàìðàá îëèíàäèãàí ìóðàêêàá âàçèÿòëàðäà қўøíè òóìàíëàð âàêèëëàðèäàí
èø÷è êîìèññèÿ òóçèëàäè. Óìóìèé ìàñàëàëàðíè å÷èøäà 1:50000 (àéðèì ҳîëëàðäà
1:75000, 1:100000) ìàñøòàáäàãè õàðèòàâèé àñîñäàí ôîéäàëàíèëàäè. Àíèқ
ìàúëóìîòëàð ÷åãàðàíèíã èêêè òîìîíèäà æîéëàøãàí êîðõîíàëàð âà õўæàëèêëàðíèíã åð
ýãàëèêëàðè âà åðäàí ôîéäàëàíèøëàðèíèíã 1:10000 ìàñøòàáäàãè (àéðèì ҳîëëàðäà
1:5000, 1:2000) ïëàíëàðèäà êўðñàòèëàäè. Àñîñèé ýúòèáîð åðëàðíèíã ñèôàòèãà âà
õўæàëèê ó÷óí ÿðîқëèëèãèãà, қèøëîқëàð âà èøëàá ÷èқàðèø ìàðêàçëàðèíèíã
ìàâæóäëèãèãà, éўë âà áîøқà àëîқàëàðíèíã àҳâîëèãà қàðàòèëàäè. Êàìåðàë âà äàëà
òàé¸ðãàðëèãèäà éèғèëãàí ìàúëóìîòëàð ìàõñóñ äàëîëàòíîìàãà âà åð òóçèø èçëàíèøëàðè
÷èçìàñèãà òóøèðèëàäè. Áóíäà ìàúìóðèé òóìàí ÷åãàðàëàðèíè áåëãèëàø ó÷óí òîïøèðèқ
ҳàì ðàñìèéëàøòèðèëàäè, ó àñîñàí æîéëàøèøèãà ўçãàðòèðèø êèðèòèëàäèãàí åð
ýãàëèêëàðè âà åðäàí ôîéäàëàíèøëàðíè òàâñèôëîâ÷è êўðñàòêè÷ëàðäàí òàøêèë òîïàäè.
Ìàúìóðèé òóìàí ÷åãàðàëàðèíè áåëãèëàø ëîéèҳàñèíè òóçèø, êўðèá ÷èқèø âà
òàñäèқëàø íàòèæàñèäà ëîéèҳàâèé ïëàí âà òåõíèê-èқòèñîäèé ҳèñîá-êèòîáëàðíè âà
àñîñëàøëàðíè ўç è÷èãà îëãàí òóøóíòèðèø õàòè ðàñìèéëàøòèðèëàäè. ßíãè ÷åãàðà
ãèäðîãðàôèÿ òàðìîқëàðè ýëåìåíòëàðè (äàð¸ëàð âà äàð¸÷àëàð, ñîéëàð, ñóâ îқèø
÷èçèқëàðè) áўéëàá æîéëàøòèðèëàäè, ìàãèñòðàë êàíàëëàð, éўëëàð, ўðìîí ïîëîñàëàðè
áèëàí áèðëàøòèðèëàäè, ýêîëîãèê-õўæàëèê ðàéîíëàøòèðèø áўëàêëàðèíèíã æîéëàøèøè
ҳèñîáãà îëè-íàäè. Åðëàðíèíã éèðèê ìàññèâëàðèíè òóìàíëàð îðàñèäà òàқñèìëàø
êîðõîíàëàð âà õўæàëèêëàð, óëàðíèíã èøëàá ÷èқàðèø áўëèìëàðèíèíã ìåú¸ðèäà ôàîëèÿò
êўðñàòèøëà-ðèíè òàúìèíëàéäèãàí қèëèá, қèøëîқëàð âà èøëàá ÷èқàðèø ìàðêàçëàðè
æîéëàøèøëàðè áèëàí ìîñëàøòèðèëàäè. Òóìàí-ëàðàðî ÷åãàðàëàðíèíã æîéëàðäàãè
ўðèíëàðèíèíã ўçãàðèøè êàòòà áўëìàãàíäà, åðëàðíè қàéòà òàқñèìëàø åð
ó÷àñòêàëàðèíè àëìàøèø (òåíã âà òåíã áўëìàãàí ўë÷àìëàðäà), åðëàðíè êîðõîíàëàð âà
õўæàëèêëàð òîìîíèäàí ñîòèá îëèø ҳèñîáèãà àìàëãà îøèðèëàäè. Åðëàðíè òóìàíëàðàðî
òàқñèìëàøäàãè, ìàúìóðèé òóìàíëàðíèíã éèðèêëàøèøè âà áўëèíèøëàðèäàãè êàòòà
ўçãàðèøëàð ó÷óí àñîñ áўëèá Ўçáåêèñòîí Ðåñïóáëèêàñè äàâëàò îðãàíëàðèíèíã
қàðîðëàðè õèçìàò қèëàäè.
Òåõíèê-èқòèñîäèé ҳèñîá-êèòîáëàð ÷åãàðàëàðíè áåëãè-ëàø ëîéèҳàñèäà қàáóë
қèëèíãàí å÷èìëàðíè àñîñëàø ó÷óí áàæàðèëàäè. Åðëàðíèíã ìàҳñóëäîðëèãèíè, êàïèòàë
ҳóææàòëàðíè, èøëàá ÷èқàðèøíèíã äàðîìàäëèëèãèíè, èæòèìîèé òàëàáëàðíèíã
қîíäèðèëèøèíè, ýêîëîãèê õàâôñèçëèê äàðà-æàñèíè ўç è÷èãà îëàäèãàí êўðñàòêè÷ëàð
òèçèìèäàí ôîéäàëàíèëàäè.
Ìàúìóðèé òóìàí ÷åãàðàëàðè ëîéèҳàñèíè æîéëàðãà êў÷èðèø òåõíèê æèҳàòäàí
æîéëàðäà êîðõîíàëàð âà õўæàëèêëàðíèíã òàøқè ÷åãàðàëàðèíè æîéëàøòèðèø áèëàí áèð
õèë áўëàäè. Äàëà èøëàðèäà áàð÷à ìàíôààòäîð åð ýãàëàðè âà åðäàí
ôîéäàëàíóâ÷èëàðíèíã âàêèëëàðè қàòíàøàäè, óëàð ÷åãàðàëàðíè êåëèøèø áà¸ííîìàñèãà
èìçî ÷åêèøàäè. ×åãàðàëàð ÷åãàðà áåëãèëàðè áèëàí, óëàð áèð-áèðëàðèäàí òўғðèäàí
қàðàãàíäà êўðèíàäèãàí ìàñîôàäà (1-2 êì) ўðíàòèëèá, ìóñòàõêàìëàíàäè. Åð êîíòóðëàðè
÷åãàðàëàð áèëàí áўëèíãàíäà, ÷åãàðà ÷èçèғè áўéëàá åð ҳàéäàëèá ýãàò îëèíàäè.
×åãàðà áåëãèëàðè ўðíèíèíã àíèқëèãè óëàðíè ãåîäåçèÿ òàðìîғè íóқòàëàðèãà áîғëàø
áèëàí òàúìèíëàíàäè.
146
×åãàðàëàðèíè áåëãèëàøíèíã òåõíèê ҳóææàòëàðè қўøíè òóìàíëàð âà âèëîÿòëàð
ìàúìóðèÿòëàðèãà òàқäèì ýòèëàäè âà ñàқëàø ó÷óí ëîéèҳà òàøêèëîòèãà òîïøèðèëàäè.
Åð ýãàëàðèãà âà åðäàí ôîéäàëàíóâ÷èëàðãà óëàðíèíã åðãà áўëãàí ҳóқóқëàðèíè
àíèқëîâ÷è ÿíãè ҳóææàòëàð áåðèëàäè.
Do'stlaringiz bilan baham: |