Техниканинг бефойда айланишлар ва кириб-чиқишлари харажатларининг
дала узунлигига боғлиқлиги, ўртача, %*
Ишлов
бе-
риш
масо-
фаси
узун-
лиги, м
Шуд-
горла
ш
Экиш
Ёппасига
культива-
циялаш
Юзаки
хайдаш
Пичан
ўриш
Қатор
орасига
ишлов
бериш
Ўртача
зарар
100
300
500
700
900
1000
1500
2000
38,4
17,6
11,3
8,4
6,6
5,8
4,0
3,1
43,2
20,5
13,4
10,0
8,0
7,2
4,7
3,6
44,5
21,9
14,4
10,8
8,7
7,9
5,4
4,2
45,9
22,5
14,8
11,1
8,9
8,1
5,5
4,2
47,8
23,7
15,9
11,8
9,5
8,6
5,9
4,6
33,3
14,2
9,0
6,6
5,2
4,7
3,2
2,5
43,0
21,0
13,8
10,4
8,3
7,5
5,1
4,0
Землеустроитедьное проектирование /М.А.Гендельман тахрири остида. -
М.:Агроиздат, 1986.
Далаларнинг (ишчи участкаларининг) чўл минтақала-ридаги оптимал
узунликлари 2000-2500 м, ўрмон-чўл мин-тақаларида 1500-2000 м,
ноқоратупроқ полосасида 1000 м катта ҳисобланади. Суғориладиган ҳайдалма
ерларнинг майда контурлилигида механизаторлар узунлиги 150-200 м ва ундан
ҳам кам участкаларга ишлов беришга мажбур бўлишади.
Ишчи масофа узунлиги тўғри бурчакли далаларда планда ўлчаш йўли
билан аниқланади. Тўғри бурчакли бўлмаган (эгри-бугри) шаклдаги далаларда
бу узунлик қуйидаги ифодалар бўйича ҳисобланади:
L
P
B
p
;
B
H c d
3
5
;
L
Р
H c d
p
5
3
бунда Р - дала майдони, м
2
; В-даланинг ҳисобланган шартли кенглиги, м; Н-
участка шаклининг геометрик баландлиги, м; с, d - трапециянинг асос
томонлари узунлиги (нотўғри шаклдаги участкалар учун с ва d асосий ишлов
бериш йўналишига параллел бўлмаган чизиқлари узунлиги).
Далалар (ишчи участкалар) эни уларнинг майдонига ва белгиланган
узунлигига боғлиқ ҳолда аниқланади. Текислик жойларда далалар (ишчи
участкалар) эни асосий иҳота ўрмон полосалари орасидаги масофа (400-600м)
ва далада ишчи жараёнларини оқилона ташкил этиш талаблари: участкани
350
ишчи трактор агрегатлари айланадиган участкаларга бўлиш, агрегатларнинг
ишлаш усуллари ва ишлов бериш кенглиги билан боғланади.
Далалар (ишчи участкалар) энини (кенглигини), ҳамда далалар томонлари
нисбатларини белгилашда ишларнинг бир қисми далада кўндаланг йўналишда
бажарилиши за-рурлиги (кўндалангига экиш, чопиқ қилинадиган экинларни
культивациялаш, кузги ғалланинг экин қаторларини кўндаланг ёки бурчак
остида бороналаш, айрим пайтларда ётиб қолган ғаллани ўриш) ҳам ҳисобга
олинади.
Профессор В.Я.Заплетин маълумотлари бўйича қиш-лоқ хўжалик
техникасининг бефойда айланиш ва кириб чиқишларининг минимал
харажатларини таъминловчи даланинг оптимал узунлиги (L
р
) ва унинг
кенглигини (В) қуйидаги ифодалар бўйича аниқлаш мумкин, м (Справоч-ное
пособие землеустроителя. - Воронеж: Воронеж университети босмахонаси,
1995. 111б):
L
K
K
P
p
1
2
;
B
K
K
P
2
1
,
бунда К
1
, К
2
- узунасига ва кўндалангига бажариладиган барча механизация
ишлари улуши мос тарзда, %.
Масалан, агар дала майдони 100 га, узунасига бажа-риладиган ишлар
улуши 80% кўндалангига - 20 % бўлса,
Lp
80
20
1000000 2000;
B
20
80
1000000 500.
Дала кенглиги ва унинг узунлигининг энг яхши нисбати суғорилмайдиган
ҳудудларда 1:4, суғорма деҳқончилик шароитида эса - 1:2, 1:3 ташкил этади.
Далалар (ишчи участкалар) шаклларига қуйидаги талаблар қўйилади:
квадратлар ва тўғри бурчакли (тўғри тўртбурчак), то-монлари нисбати
оптимал бўлган шакллар яхши ҳисоб-ланади, улар ишларни ҳам узунасига, ҳам
кўндалангига ишланмай қолган жойлар, қолдиқ учбурчаклар ва ўткир
қирраларсиз тўғри ташкил этиш имконини беради;
тупроқларга асосий ишлов бериш йўналиши улар бўйлаб белгиланадиган
далаларнинг узун томонлари параллеллигини, имкон борича калта
томонларининг ҳам, сақлаш керак;
далаларни тўғри бурчакли трапеция, тўғри чизиқдан оғиш бурчаклари 20-
30
0
дан ошмайдиган трапеция, параллелограмлар шаклида лойиҳалаш мумкин,
сабаби, ён томонларининг тўғри бурчакдан катта оғиши бефойда айланишлар
ва кириб чиқишлар учун вақт сарфини кескин оширади, иш сифатини
пасайтиради ва уларни бажаришда ноқулайликлар яратади;
агар ҳайдалма ерларга бошқа ер турлари (бутазорлар, яйловлар,
пичанзорлар ва бошқ.) контурлари кириб қолса ёки суқилиб кирса, ҳудудда
далаларни
тўғри
жойлаш-тиришга
ҳалақит
қиладиган
товоқсимон
микрочуқурчалар, кичик ўйиқлар, ўпирилган жойлар бўлса, ноқулай
контурларни ҳайдалма ерларга ўзлаштириш ва ер юзасини текислаш мақсадида
мелиорация ва маданий - техник ишларни ўтказиш кўзда тутилади;
351
агар контурлар ҳайдалма ерларга қўшилиши мумкин бўлмаса, далалар
чегаралари ҳайдалма ерларнинг ичига ки-риб қолган бошқа ер участкалари
бўлмаган қисмига ишлов бериш қулайлигидан келиб чиқиб, уларни
майдаламасдан лойиҳаланади; бунда далаларга қисмлари бўйича ишлов
берилади, уларнинг сонини минимумга тушириш керак;
далалар ва ишчи участкаларни тўғри шаклда лойиҳалаш мақсадида
чегаралари ичида тупроқлари, рельефи ва бошқа шароитлари бўйича асосий
майдоннинг 15% гача ҳар хилликка (тупроқлар типлари, механик таркиби,
эрозияга учраш даражаси, нишаблиги ва бошқ.)
йўл қўйилади;
қишлоқ хўжалик техникасининг участкадан участкага ўтишидаги бефойда
юришларига, ўтишларга тайёрланиш ва агрегатларни транспорт ҳолатига
келтириш учун сарфланадиган вақтни ҳам қўшиб, сарфланадиган вақт ва
маблағларни тежаш учун бир даладаги ишчи участкалари сони минимал
бўлишига, дала эса бир ихчам массив бўлиб жойлашишига ҳаракат қилиш
керак;
Ерлар сифати ҳар хил бўлганда дала чегаралари ичида лойиҳада органик ва
минерал
ўғитларнинг
оширил-ган
меъёрларини
бериш,
ерларни
маданийлаштириш
ва
бошқ.
ҳисобига
тупроқ
унумдорликларини
тенглаштириш бўйича тадбирлар кўзда тутилади.
Агар дала учбурчак, параллел эмас ва эгри чизиқли узун томонларига эга,
нотўғри тўрт бурчак шаклида бўлса, ҳамма вақт ишлов бериш учун қулайсиз ва
калта ишланмаган жойлар қолади, бу шудгорланмаган, экилмаган жойлар
қолишига, қўшимча вақт ва ёнилғи сарфига, ишлар сифатининг пасайишига,
машиналар ейилишининг кучай-ишига олиб келади.
Далаларнинг (ишчи участкаларнинг) параллел узун томонли тўғри
бурчакли шакли айниқса сабзавот ва ферма ёнидаги, кўндаланг йўналишда
катта ишларни талаб қиладиган, ҳайдаладиган экинлари кўп алмашлаб
экишларда катта аҳамиятга эга.
Алмашлаб экиш далалари чегараларининг жойлашишига қияликлар
йўналишлари, массивлар шакли ва жойлашиши, асосий йўллар жойлашиши,
шамолларнинг асосий йўналишлари, ўсимликларга ёруғлик тушиш ва қизитиш
шароитларини ҳисобга оладиган экин қаторлари жойлашиши таъсир этади.
Далалар тенглиги талабини ҳисобга олиш.
Алмашлаб экишда далалар
майдонлари бир хил бўлганда алмашлаб экиш ротацияси йиллари бўйича бир
хил қишлоқ хўжалик экинлари майдонларининг доимийлиги; айрим экинлар
ҳосилининг бир хиллиги; ҳар хил йилларда тахминан бир хил дала ва транспорт
ишлари хажми таъминланади.
Аммо, амалиётда кенглик шароитлари (йирик ҳай-далма массивлар,
ерларнинг бўлакланиши ва ажралиб жой-лашиши) ва ҳайдалма ерлар
хусусиятлари (унумдорли-гидаги, рельефидаги, намланишидаги фарқ) планда
лойиҳа-ланган ва жойларга кўчирилган далалар майдонларининг ўртача
майдонлардан оғишига олиб келади.
352
Даланинг ўртача майдони Р
g
алмашлаб экишнинг умумий майдонини Р
а
далалар сонига (N) бўлиши йўли билан аниқланади:
P
P
N
g
a
,
Аммо, далалар ҳар хил унумдорликка эга бўлиши мумкинлиги сабабли,
далаларнинг шартли майдонлари Р
дшм
аниқланади:
Р
P Б
дшм
l
100
,
бунда Б - далани баҳолаш балли.
Тупроқлар сифатини ҳисобга олиб, далалар тенглиги-ни баҳолаш қуйидаги
шакл бўйича ўтказилади (35 жадвал).
35 жадвал
Do'stlaringiz bilan baham: |