Эндокрин тизим морфофункционал тавсифи ва таснифи

ҚАЛҚОНСИМОН БЕЗ ОЛДИ БЕЗЛАРИ. Без стромаси капсула ва тўсиқлари сийрак толалали бириктирувчи тўқимадан иборат, қалқонсимон без билан бир умумий капсулага эга.
Паренхима - паратироцитлар тасмаларидан иборат.
Паренхимасида асосий (ёки базофил) ва оксифил паратиреоцитлар фарқланади. Асосий ҳужайралар гормон ишлаб чиқарувчи фаол ҳужайрадир.
Паратиреоцитлар паратиреоид гормон (паратгормон) ишлаб чиқаради ва унда қондаги кальций концентрациясини қуйидаги йўллар билан оширилади:
. Остеоцитлар фаоллигини ошириб, кальцийни суякларидан чиқаради.
. Буйракларда фосфор чиқарилишини кучайтиради.
. Ичакда кальций сўрилишини, Дз витамин ва унинг рецепторларини фаоллаштиради.
Ривожланиш манбаи:
Пўстлоқ модда- целомик эпителийдан;
Мағиз модда - нерв тарновчасидан;
Паратгормон кальцитониннинг антогонисти ҳисобланади.
Паратироцитлар - 3-4 жабра чўнтаклари эпителийсидан, капсула ва тўсиқлар мезенхимадан ривожланади.
Чақалоқ туғилганда қалқонсимон безлар фаол бўлади, 6-7 ёшдан сўнг оксифил ҳужайралар пайдо бўлади, 12 ёшдан бошлаб ёғ тўқималари ҳосил бўлади. Қари кишиларда бириктирувчи, ёғ­ тўқималари кўпаяди.

.
Капсула ва тўсиқлар - мезенхимадан ривожланади.

• 
  7-8 ёшга келиб буйрак усти бези пўстлок ва мағиз моддалари орасидаги фарқ, яққол аниқланади.
  
• 
  10 ёшда мағиз модда ўз хажми жиҳатдан пўстлоқ моддадан кўп бўлади.
  
• 
  Якка жойлашган эндокрин ҳужайралар турли (эндокрин ва эндокрин бўлмаган) аъзоларда жойлашган бўлади. Бу ҳужайралар юқори функционалликка эга бўлиб, АПУД система деб номланади. Бу система ҳужайралари аминокислоталар ўтмишдошларини тутади ва уларни декарбонсиллаб нейроаминлар (нейротрансмиттерлар) ишлаб чиқаради. Улар турли хил манбалардан ривожланади:
  
• 
  . Невроген келиб чиқишигаа эга бўлган нерв тарновчасидан ривожланган (гипоталамусда, гипофизда, буйрак усти бези, мағиз моддада) қалқонсимон без, қолқонсимон без олди безларида бўлади.
  
• 
  . Невроген келиб чиқишига эга бўлмаган, яъни ўзи жойлашган тўқималарда аъзолардан келиб чиққан ошқозон ичак трактида, буйрак, юракда, ypуғдонда ва тухумдонда, ўпкада ва ш.к.)
  
• 
  АПУД системаси ҳужайралари маҳаллий ва дистант таъсир кўрсатади.
  
• 
  Уларнинг фаолияти вегетатив нерв тизими томонидан бошқарилади.