Əlyazması hüququnda Rəhimov İlkin Sərvər oğlu

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ

AZƏRBAYCAN DÖVLƏT İQTİSAD UNİVERSİTETİ

MAGİSTRATURA MƏRKƏZİ
Əlyazması hüququnda
Rəhimov İlkin Sərvər oğlu

“Bankların investisiya fəaliyyətinin təkmilləşdirilməsi problemləri” mövzusunda

MAGİSTR DİSSERSATİASI
İstiqamətin şifrə və adı: 060403 “Maliyyə”

İxtisaslaşma: Bank işi

Elmi rəhbər: Magistr proqramının rəhbəri:

i.e.d. drof. Abdullayev Ş.Ə prof. Rzayev R.M

Kafedra müdri: i.e.d. Ələkbərov Ə.Ə

Bakı – 2016

Mündəricat
Bankların investisiya fəaliyyətinin təkmilləşdirilməsi problemləri
Giriş……………………………………………………………………..………3
Fəsil 1. Banklarda investisiya mühiti və investisiya siyasəti………….……..7

1.1 Banklarda investisiya anlayışı və investisiya qoyuluşunun mahiyyəti…......7

1.2 Banklarda investisiya mühiti və investisiyalaşdırma……………………...16

1.3 Banklarda investisiya siyasəti və onun elementləri……………………….25

Fəsil 2. Banklarda investisiya siyasətinin təkmilləşdirilməsi……………….30

2.1 Banklarda investisiya risklərinin analizi və risk dərəcəsinin müəyyən edilməsi metodları………………………………………………...…………………29

2.2. Banklarda investisiya risklərinin idarə olunması metodları və onun azaldılması üsulları…………………………………………………………..………38

2.3. Banklarda investisiyaların inkişaf istiqamətlərin təkmilləşdirilməsi……….44

Fəsil 3. Azərbaycan banklarında xarici investisiyalar və onunları inkişaf tendensiyalarının təkmilləşdirilməsi problemləri……………………………..….56

3.1. Bank investisiyalarının şaxələndirilməsi və investisiya problemləri….…...56

3.2. Bank investisiyalarının maliyyələşdirilməsinin alternativ yolları……....….63
Nəticə və təkliflər................................................................................................73

Ədəbiyyat siyahısı...............................................................................................77

Əlavələr................................................................................................................82

Xülasə...................................................................................................................93

Rezyume...............................................................................................................94

SUMMARY.........................................................................................................95

Giriş
Mövzunun aktuallığı. Müasir iqtisadiyyatı və onun inkişafını banklarsız təsəvvür etmək mümkün deyil. Hazırki dövrdə isə bankların bu sahədəki rolu daha da artmışdır. İqtisadiyyatın müxtəlif sahələrində istehsalın, ticarətin, xidmətlərin və digər sahibkarlıq fəaliyyətinin davamlı inkişafı, onun müntəzəmliyi pul vəsaitləri ilə təminatın, pul vəsaitlərinin hərəkətinin çevikliyini tələb edir. Bu isə öz növbəsində, məlum olduğu kimi kommersiya banklarının funksiyalarına aiddir. Bir sözlə iqtisadiyyatın inkişafı, bunun əsas amili olan sahibkarlıq fəaliyyətinin genişlənməsi bankların inkişafı ilə, onların fəaliyyətinin müasir tələblərə uyğunlaşdırılması ilə düz mütənasib şəkildə qarşlıqlı asılıdır. Bankların həm də istehsal və xidmət sahələrini kredit resurslan ilə təmin etməsini, zəmanət, akkreditiv, faktorinq, lizinq və digər bu kimi xidmətləri də göstərməsini nəzərə alsaq, onların qeyd edilən sahədəki rolunun, iqtisadi əhəmiyyətinin müasir iqtisadi inteqrasiyalar, rəqabət, beynəlxalq ticarətin genişlənməsi, maliyyə resurslarının hərəkətinin qlobal xarakter alması şəraitində get-gedə yüksəlməkdə olduğunu deyə bilərik.

Bank fiziki və hüquqi şəxslərdən depozitlərin depozitlərin və ya digər qaytarılan vəsaitlərin cəlb edilməsi, öz adından və öz hesabına kreditlərin verilməsini, habelə müştərilərin tağşırığı ilə köçürmə və hesablaşma-kassa əməliyyatlarını məcmu halda həyata keçirən hüquqi şəxsdir.

Müasir dövrdə investisiya qoyuluşlarından istifadənin səmərəliliyinin artırılmasının təmin olunması məqsədilə ölkənin mövcud əmək ehtiyatlarından təbii və iqtisadi potensialdan səmərəli istifadə etmək, iqtisadiyyatın qeyri-neft sektorunun inkişafını sürətləndirmək, sənaye, aqrar, xidmət və digər sektorlarda islahatları dərinləşdirmək , əhalinin məşğulluğunu artırmaq, yoxsulluğun səviyyəsini azaltmaq, infrastrukturu yeniləşdirmək, əlverişli ivestisiya şəraiti, müasir tipli müəssisələr, yeni iş yerləri yaratmaq istiqamətində daima sistemli tədbirlərin həyata keçirilməsi işinin davam etdirilməsini tələb edir.

Mərkəzi Bankın həyata keçirdiyi maliyyə sabitliyi siyasəti bank sisteminin maliyyə dayanıqlığının qorunmasına və maliyyə vasitəçiliyinin genişlənməsinə yönəlmişdir. Həyata keçirilmiş siyasət nəticəsində bankların kapitalizasiyası üzrə yol xəritəsi uğurla icra edilmiş, bank sektorunun rəqabət qabiliyyəti yüksəlmiş və maliyyə dərinliyi artmışdır.

Qarşıda duran əsas məsələ müasir şəraitdə bank sektorunun sabitliyinin təmini, rəqabətin qlobal xarakter aldığı, liberallaşdınna şəraitində yerli bankların bazardakı mövqeyinin qorunub saxlanması, gücləndirilməsi və sairədir. Ayrı-ayrılıqda kommersiya banklarının inkişafı isə onların fəaliyyətinin iqtisadi inkişaf prosesləri ilə uzlaşdırılması, korporativ idarəetmənin təkmilləşdirilməsi, risklərin idarə edilməsi, likvidliyin yüksəldilməsi, xidmətlərin keyfıyyətinin artırılması və nəhayət investisiya fəaliyyətinin səmərəliliyinin yüksəldilməsi kimi vəzifələri qarşıya qoyur.

Problemin öyrənilmə vəziyyəti. İnvestisiyanın istiqamətlərinin nəzəri və metodoloji əsasları qərb iqtisad elminin klassiklərinin : C.Keyns, C.Xiks, A.Marşall, M.Miller, F.Modilyani , M.Fridman , N.Puqu , U.Şarpa və digərlərinin lmi nəşrlərində araşdırılmışdır. İnvestisiyanın aspektləri, maliyyələşmə də daxil olmaqla bir sıra alimlərin Y.Yakovça , L.Artemov və digərlərinin elmi tədqiqat işində öz əksini tapmışdır.

İnvestisiya problemləri, iqtisadi artım, yığımlar və onların tənzimlənməsi mexanizmi iqtisadçı alimlər tərəfindəndaima elmi araşdırmaların aparılmasını tələb edir. Ümumiyyətlə, investisiya qoyuluşuna çoxtərəfli proses kimi baxmaq lazımdır.

Belə ki, investisiya fəaliyyəti qarşılıqlı faydalılığa, yəni həm obyektə, həm subyektə (investora) mənfəət gətirməlidir.

Tədqiqatın məqsəd və vəzifələri. Tədqiqatın əsas məqsədi milli iqtisadiyyatın inkişafında xüsusi rola malik olan bankların investisiya fəaliyyətinin təhlili və onun qiymətləndirilməsindən ibarətdir.Tədqiqat işinin məqsədinə uyğun olaraq aşağıdakı vəzifələr qarşıya qoyulmuş və yerinə yetirilmişdir:

1. 
   bankların investisiya fəaliyyətinin nəzəri və metodoloji əsaslarının tədqiqi;
   
2. 
   bankların investisiya fəaliyyətinə təsir göstərən amillərin hər tərəfli müəyyənləşdirildməsi;
   
3. 
   bankların investisiya fəaliyyətinin tənzimlənməsi;
   
4. 
   investisiya fəaliyyətində korporativ idarəetmənin rolunun öyrənilməsi.
   

Tədqiqatın predmeti və obyekti. Tədqiqatın predmetini bankların investisiya fəaliyyətinin mövcud vəziyyətinin təhlili, obyektini isə bankların investisiya fəaliyyətinin uyğun olaraq qiymətləndirilməsi təşkil etmişdir.

Dissertasiya işinin nəzəri və metodoloji əsasları. Bankların investisiya fəaliyyəti sahəsində elmi-tədqiqat və praktiki əsərləri, dünya ölkələrinin təcrübəsi, Azərbaycan və xarici bankların fəaliyyəti, problemlə əlaqədar Azərbaycan respublikası Prezidentinin fərman və sərəncamları, Milli Məclisin qəbul etdiyi qanunlar, Nazirlər Kabinetinin qərarları, Mərkəzi Bankın hüquqi aktları və digər normativ-hüquqi sənədlər. Tədqiqat işində məntiqi ümumiləşdirmə ,müqayisə və digər bu kimi tədqiqat üsullarından istifadə olunmuşdur.

Tədqiqatın informasiya bazası. - Mərkəzi Bankın və digər bankların illik hesbatları, Maliyyə Nazirliyinin, İqtisadi İnkişaf Nazirliyinin statistik məlumatları və digər mənbələr.

Tədqiqatın elmi yeniliyi bankların investisiya fəaliyyətinin nəzəri metodoloji əsaslarının yeni proseslər baxımından öyrənilməsi, investisiya fəaliyyətinin müasir iqtisadi proseslərə uyğunlaşdırılması mexanizminin, həmçinin bank sisteminin müasir inkişaf meyllərinin tədqiqi əsasında investisiya fəaliyyətinin səmərəliliyinin yüksəldilməsi istiqamətlərinin göstərilərək əsaslandırılmasından ibarətdir.

Bu istiqamətdə aşağıdakı konkret nəticələr əldə edilmişdir:

1. 
   bankların investisiya fəaliyyətinə təsir göstərən və müasir iqtisadi proseslərdən doğan əsas amillərin müəyyənləşdirilərək, təsirinin qiymətləndirilməsi;
   
2. 
   bankların investisiya fəaliyyətinin müasir iqtisadi inkişaf prosesləri ilə uzlaşdırılması yollarının göstərilməsi;
   
3. 
   bankların hüquqi tənzimlənməsi prosesinin müasir tələblərə uyğunlaşdırılması
   
4. 
   zəruri risklərdən qorunması strategiyaların əsaslı şəkildə işlənib hazırlanması və əsaslandırılması;
   
5. 
   bankların investisiya siyasətinin Azərbaycanın iqtisadi inkişaf xüsusiyyətlərinə uyğun prioritetlərinin müəyyənləşdirilməsi və əsaslandırılması;
   
6. 
   Azərbaycan kommersiya Banklarının müasir investisiya xidmətlərinin təhlili;
   
7. 
   bankların investisiya siyasətinin səmərəliliyinin yüksəldilməsində korporativ idarəetmənin təkmilləşdirilməsinin əhəmiyyətinin əsaslandırılması;
   
8. 
   bankların investisiya prosesində iştirak etmənin məqsəd və vəzifələri.
   

Tədqiqat işinin nəzəri əhəmiyyəti. Əldə edilmiş nəticələrdən bankların fəaliyyətinin tənzimlənməsində, kommersiya banklarında investisiya siyasətinin formalaşdırılmasında, fəaliyyət strategiyasının hazırlanmasında, eyni zamanda dissertasiyada irəli sürülmüş elmi-nəzəri fikir və nəticələrdən «Bank fəaliyyəti» mövzuları üzrə tədris prosesində istifadə edilə bilər.

Tədqiqat işinin praktiki əhəmiyyəti. Əldə edilmiş nəzəri və praktiki müddəalardan, tövsiyyələrdən, konkret ümumiləşdirmələrdən bankların investisiya siyasətinin təkmilləşdirilməsində,bankların investisiya siyasətinin hazırlanmasında istifadə oluna bilər.

İşin quruluşu və həcmi.

Giriş hissəsində mövzunun aktuallığı dissertasiya tədqiqatı əsaslandırılıb, tədqiqatın məqsəd və vəzifələri, onun predmeti və obyekti, metodoloji və informasiya bazası, elmi yeniliyi və praktiki əhəmiyyəti müəyyənləşdirilmişdir.

Dissertasiya işi 95 səhvədən, giriş, 3 fəsil, 8 bölmə, nəticə və təkliflər, istifadə olunmuş ədəbiyyat siyahısı, xülasə ibarətdir. Dissertasiya işinin I fəsili, məhz Banklarda investisiya mühiti və investisiya siyasətdə rolunu əhatə edir. Bu fəsildə bank investisiyalarının mahiyyəti, məqsəd, vəzifələri və təsnifatı nəzərdən keçirilib. II fəsildə banklarda investisiya siyasətinin təkmilləşməsinin, başlıca istiqamətlərindən bəhs edilib. III fəsildə isə Azərbaycan banklarında xarici investisiyalar və onunları inkişaf tendensiyalarının təkmilləşdirilməsi problemləri siyasətinin müasir dövrdə hədəfləri və onun təkmilləşdirilməsi yolları, və eləcə də, Məkəzi Bankın bank risklərinin idarə olunması siyasətinin işlənməsində və reallaşdırılmasında məsul orqan kimi rolu barədə araşdırma aparılmışdır. Nəticə və təkliflər bölməsində isə Azərbaycan Respublikasında bank risklərinin idarə olunması siyasəti və onun təkmilləşdirilməsi istiqamətində nəticə çıxarılmış və təkliflər irəli sürülmüşdür.

Fəsil 1. Banklarda investisiya mühiti və investisiya siyasəti

1. 
   Banklarda investisiya anlayışı və investisiya qoyuluşunun mahiyyəti
   

İnvestiya anlayışı dedikdə latın mənşəli söz olub mənası gəlir səmərə əldə etmək deməkdir. İnvestisya bu gün ki dövrdə sahibrakları geniş maraqlandıran və sahibraklıq subyektlərinin genişlənərək şaxələnməsində böyük rol oynayan və eyni zamanda böyük miqdarda vəsait tələb edən bir fenomen hesab edilir. Müasir dövrdə investisiya fəaliyyətinin genişləndirilməsi üçün bir sıra fərdi sahibkar subyektlər buna can atsada iri həcimli vəsait tələb etdiyinə görə banklar bu sahə qabaqcıl rol oynamağa maraqlı bir subyekt kimi çıxış edir.

Bu baxımdan banklar özlərini dünya bazarında qabaqcıl banklar siyahısına salmaq üçün bir sıra geniş miqyası layihələrə imza atmaq baxımından bu sahədə özlərini sınamağa çalışırlar. Ümumilikdə isə bank investisiyaları dedikdə banklar tərəfindən atılan taktiki və strateji addımları misal göstərmək olar ki, bu addımlara iri həcimli dünya bazarındakı qiymətli kağızları (səhmlər, istiqrazlar və sair iri həcimli forvard müqavilələri) – əyani olaraq bura aid etmək olar. Bildiyimiz kimi banklar təsərrüfat sahəsi ilə məşğul olmaq imkanına malik olmadığı üçün bu baxımdan yalnız qiymətli kağızlara yatırımlar etməklə və ya uzun müddətli kreditləşmə kimi maliyyələşmə sahələrini genişləndirmək və ya hər hansı iri bir şirkətə maliyyə yardımı etməklə özünə geniş maliyyə imkanları açmağı əsas plana çəkillər. Bu isə öz növbəsin də banklarda inversiya ilə bağlı geniş risklərin formalaşmasına gətirib çıxarır.

Banklarda investisiya nəzarəti və qarşılıqlı əlaqə kontekstində dörd əsas kateqoriya üzrə risk göstəriciləri fərqləndirilir:

1. 
   İtkilərdən yaranan bazar riski;
   
2. 
   kredit riski;
   

Likvidlik və əməliyyat risklərinə əsas olaraq risklərin xarakteri haqqında təsəvvür əldə etmək imkanı verəcək. O cümlədən üsullarlarına nəzarəti və yoxlamanı əsas prioritet sahə kimi göstərmək olar. Kredit riski bank kredit portfelinin dəyərinin azalmasına görə müəyyən müddət ərzində sözügedən ehtimal ilə yarana biləcək maksimum gələcək itki kimi müəyyən etmək olar.

Bank investisiyası mühüm risklərdən sığortalanmaq üçün medot və planlardan istifadə etməlidir.

Bank investisiya risklərinin idarə olunması aşağdakıları nəzərdə nəzərdə tutur:

1. 
   Kredit funksiyaları (kreditlər qayıtmağa etimalı),
   
2. 
   Bazarda yüksək tələbat və gəlir gətirəcək amillərin formalaşması;
   
3. 
   İnvestisiya portfelinin keyfiyyətinin daimi monitorinqi;
   
4. 
   İşləməyən kreditlərin ayrılması və onların qaytarılması üzrə tədbirlər;
   

Bank investisiya risklərinin azalması və ya minimallaşdırılması hesabına ehtiyat sisteminin yaradılması mümkün itkiləri azalmaq üçün görülən tədbirlər nəzərdə tutulur.

İnvestisiyaya yönləndirilmiş kreditlərin qaytarılması təmin edilməsi ilə yanaşı, bank depozitləri üçün pul vəsaiti cəlb etməlidir, çünki yalnız kiçik kreditləşmənin payı öz vəsaitləri hesabına istehsal olunur.

İlk növbədə, investisiya risklərinin daşıyıcıları aşağıdakı növdə çıxış edirlər:

1. 
   Birbaşa və ya qapalı kreditləşmə siyasətinin aparılması;
   
2. 
   Kontragenti tərəfindən qabaqcadan ödəniş olmadan aktivlərin satışı;
   
3. 
   Dünyada baş verən social və siyasi amilləri daim nəzarətdə saxmaq;
   

Bank investisiyalarına təsir edən digər bir amil kimi şəxsi reytinqin aşağı enməsidir.

Əgər banklar investisiya etdikləri zaman emitent qiymətli kağızların qiyməti aşağı düşərsə və ya kredit ehtiyatlarının sayı artarsa o halda bankda gəlirliliyin aşağı düşməsi ehtimalı baş verə bilər. ¹

Borclar üzrə məcmu kapitalın kifayət etməsi və bankın kapitalının gəlirliliyi, itkilər üçün lazimi ehtiyatlar yaratmağı labüdlüyünü yaradır. Bunun səbəbi də var ki, seçim etibarlı bank risklərinin idarə edilməsi sisteminin bank menecmentinin mühüm məqsədli qərarı var. Fundamental əsasla kredit çərçivəsində kredit riskinin dinamikası kimi hesab etmək olmaz. İnvestisiya fazasının mərhələrində riskləri toplamaq və kredit fəallığının genişlənməsi prosesi ilə səciyyələnir. Keçid nöqtəsi olan fazadan investisiya qarşı şok hadisəni minimuma endirmək ehtimalı yarana bilər.

İnvestisiya risk amillərinin təsirindən çox asılıdır ki, onun qiymətləndirilməsi və proqnozlaşdırılması xeyli çətinləşdirir.

Bunlara bağlanmış kredit sazişlərini misal göstərmək olar. Məsələn, kredit prosesinin bərqərar olması amili buna əyani sübut hesab edilir.

İnvestisiyanın ödəmə qabiliyyəti "müəyyən edilmiş müddətdə borc vəsaitləri qaytarmaq üçün öhdəlik müştəri banka etimad dərəcəsi" kimi müəyyən edilir. Bu daha çox pul olunmasından asılıdır.

Bankın vəziyyəti (və ya maliyyə dayanıqlığı), bank tərəfindən kreditləşdirilən obyektlərin, habelə inkişaf dərəcəsindən asılı.

Bankın kredit əməliyyatlarının həyata keçirilməsi zamanı fəaliyyətində müəyyən fərqlər yaratmış olur. Kredit riskinin tərkibi və quruluşu müəyyən amillərdən istifadə etməklə investisiya risklərini azaltmaq üçün planlanmış bir göstəricidir. Müxtəlif xidməti vəzifələrini yerinə yetirən əməkdaşlar ilə mövcud obyektlərin və bankın fəaliyyətinin məqsədli və prinsipial təşkilini həyata keçirməkdir.

Kredit riski bank personalının işi ilə deyil, bilavasitə skorinqə görə asanlıqla həyata keçirilməsi ilə bağlıdır.

İnvestisiya risklərinin menecmenti indiki kommersiya banklarında ayrıca ixtisaslaşmış struktur bölmələri çərçivəsində həyata keçirilir. Risk departamenti bu bölməni məxsusi nəzarətda saxlamaqa maraqlı olmalıdır.

Risklər departamenti oxuyan işlərinin əlaqələndirilməsi, təşkili və idarə edilməsi, risklərin bankın fəaliyyətinin aşkarlanması, təhlili və minimallaşdırılması ilə bağlı müddəalarını hazırlayan və risklərin minimallaşdırılması üzrə ayrı-ayrı növlərinin, bankın daxili nəzarət (ОВK) şöbəsinin tövsiyələrini nəzərə alaraq qərarlar verməlidir.

Onların bu sxemi əsasında müəyyən etmək olar ki, bankın investisiya riskləri kredit risklərini idarəetmə siyasəti ilə nizama salan bütün mümkün halların aşkarlanması ilə də kredit riskinin təzahürləri, yəni risk şöbəsinin mütəxəssisləri başlayır və lazimi tədbirləri görməyə anında başlamaq məqsədə uyğundur. ²

Risk menecmenti ola biləcək bütün mümkün və əsas amilləri göstərirlər. Sonra, bank daxilində sənədlərin qiymətləndirilməsi, həmçinin kredit riski əsasında həyata keçirilir, onların yekunları üzrə mütəxəssisləri risk-menecment şöbəsinin səmərəli alətlərinin kredit riski idarə etmək imkanı verən maksimum dərəcədə təsir göstərir.

Aşağıdakı əlavə cədvəllərində görmək olar ki, kommersiya bankları investisiya risklərinin idarə olunması üçün iki tip alətlərinin tətbiq edə bilər. İnvestisiya risklərinin idarəetmə alətləri ayrıca borclar və kredit risklərinin idarəetmə alətləri portfelinin. Bu qrupların hər biri üçün ayrılacaq kredit risklərinin yaranmasına gətirib çıxaran səbəbləri qarşısını ala biləcək vasitələr və alətlər, nəticələrə gəlmişlər kredit risklərinin idarə edə biləcək bir forma hesab edilir. ³

Kommersiya bankının investisiya risklərinin idarəsinin təşkilini və strukturunu prosesinin mərhələli şəkildə baxacağıq:

1. 
   Lazimi informasiyalırın lazimi mənbələrdən alınmasının doğruluğu;
   
2. 
   Bankın maliyyə dayanıqlığının hansı səviyyədə olmasına diqqətin ayrılması
   
3. 
   Kredit riskinin əhəmiyyətli boşluqların aşkar edilməsi.
   
4. 
   İnvestisiya riskinin təhlili və qiymətləndirilməsi.
   
5. 
   Təcrübədə yerli kredit təşkilatlarının kredit risklərinin qiymətləndirilməsi ən çox istifadə edilən üsullarlarına metodiki yanaşmaların olması.
   

Risklərin idarə olunması "risklərin idarə edilməsi üzrə standartı" və Azərbaycan Respublikası Mərkəzi Bankının "banklarda korporativ idarəetmə standartlarının tətbiqi Qaydalarına" uyğun olaraq həyata keçirilir.

O, müəyyən ümumi meyarlardır ki, kreditinin formalaşdırılması məqsədilə əsas meyarlar kimi, bir neçə növ keyfiyyət, həm də nəzarət amilləri nəzərə almalıdır.

Müvafiq meyarlara aşağıdakıları aid etmək olar.

1. 
   Daxili reytinq və skorinq qiymətləndirilməsi. Reytinq modelinə daxildir ki, gələcəkdə müəyyən inteqral göstərici və onun böyüklüyü və ya dərəcəli sinfi söyləmək kontragentinə görə cəmləmə üzrə göstəricilərin sistemini və nəticələr, bu kontragenti etibarlılığı barədə artıq bundan sonra atılır. ⁴
   
2. 
   Komitə metodikası. Bu metodika üçün riskli ölçülüb-biçilmiş yanaşma və əslində əsaslanır ki, standartlaşdırılmış alqoritm də reytinq qiymətləndirilməsinə əsaslanır. Azərbaycan banklarında bu metodika bank kifayət qədər böyük xərc səbəbindən demək olar ki, istifadə olunmur ki, o bu alqoritm istifadə etməklə riskin qiymətləndirilməsi zamanı almalıdır. Lakin sisteminin təkamülü sayəsində peşəkar reytinq agentliklərinin yanaşması daha əlverişlidir.
   
3. 
   Aparılmış təhlil əsasında idarəetmə qərarları qəbul əsaslılığı barədə əqdlər və əlverişli qərarlar verilməsi prinsipləri.
   
4. 
   Kommersiya bankında kredit risklərinin nəzarət,
   

Nəzarət, həmçinin müxtəlif bölmələrinin rəhbərlərinin nəzarəti struktur bölmələri daxilində, yəni məsul icraçılarından özünü idarəetməni daim yoxlamalı və nəzarətdə saxlamalıdır.

İnvestisiya risklərinin idarəsinin və tənzimlənməsinin müxtəlif metodları araşdırıb nəticə çıxarmaq olar ki, kredit risklərinin tənzimlənməsi daha mürəkkəb situatsiya hesab edilir. Təşkilati-hüquqi tədbirlərin və iqtisadi üsulların məcmusu, kredit risklərini azaltmaq və qarşısını almaq kimi müştərilərin (kreditorların və debitorların) maraqlarının reallaşmasını təmin etməyə qadir edir.

İnvestisiya risklərinin tənzimlənməsi metodikası sahələri əmələ gəlməsi və tətbiqi baxımından təsnif etmək olar ki, kredit risklərinin tənzimlənməsi daxili və xarici metodikalar ayırmağa imkan verir və detallaşdırmaq onların spesifik işləri əsasında bank sisteminin xüsusi diqqət yetirərək, dolayı metodları həyata keçirmək məqsədilə bir sıra tədbirlər görülməsi daha məqsədə uyğundur.

Anlayış və zərurət - bankın investisiya portfelinin idarə olunması prosesinin əsas məqsədi kredit əməliyyatlarının gəlirlilik səviyəssinin maksimal gəlirlilik təmin olunmasını təmin etməkdir

Risk səviyyəsi. Bankların investisiya portfelinin gəlirliliyi olan portfelin həcminin və strukturunun, habelə kreditlər üzrə faiz dərəcələrinin səviyyəsindən asılıdır. Bankın kredit portfelinin strukturunun formalaşması üçün xidmət göstərir ki, bu bank bazarının xüsusiyyəti sektorunun əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir. İxtisaslaşmış bankların kredit portfelinin strukturu iqtisadiyyatın müəyyən sahəlsində cəmləşdirilir.

Banklarda ən geniş yayılmış investisiya forması olaraq kredit siyasətini və onun geniş qolu olan ipoteka kreditləri hesab edilir.

Uzunmüddətli maliyyə qouluşları kimi ipoteka kreditlərinidə bankları üçün səciyyəvi hal hesab etmək olar. O əmanət banklarının kredit portfelinin strukturunda istehlak kreditləri və fiziki şəxslərə üstünlük təşkil edir.

Strukturu və bankın kredit portfelinin həcmi aşağıdakı amillərlə müəyyən olunur:

1. 
   Bank (kapital) məbləği;
   
2. 
   Bank fəaliyyətinin tənzimlənməsi qaydaları;
   
3. 
   Rəsmi bankın kredit siyasəti;
   
4. 
   Menecerlər təcrübəsi və ustalığı;
   
5. 
   Gəlirlilik səviyyəsi müxtəlif istiqamətlərdə vəsaitlərin yerləşdirilməsi.
   

Kapitalın məbləği bank üçün cəlb olunmuş və borc vəsaitlərinin ümumi həcmi isə xeyli dərəcədə təsir edir, deməli, bu məbləği və kredit resusrlarının sayını artırmış hesab olunur. Ayrıca borcun maksimal məbləği kapital boyda da müəyyən edilir. Kapital bank bankların kredit fəaliyyətinin tənzimlənməsi prosesində limit və məhdudiyyətlərin müəyyən edilməsi zamanı istifadə edilir.

ARMB kredit investisiyaların təkmilləşdirilməsində də öz töhfəlrini geniş miqyasda qeyd eləmişdir.

Deməli, kapitalın həcmi və strukturunu onun kredit portfelinin həcmini müəyyən edir. Kredit portfelinin keyfiyyəti bankın etibarlılığının və risklilik səviyyəsinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir, ona görə də məhz kredit fəaliyyəti bir çox ölkələrdə tənzimləmə orqanları tərəfindən nəzarət edilməlidir. Məhdudlaşdırılması və normativlər müəyyən bank fəaliyyətinin tənzimlənməsi qaydaları, həmçinin kredit portfelinin formalaşdırılması prosesində əhəmiyyətli rol oynayır.

Bankın kredit siyasəti kredit portfelinin tərkibinə daxil etməməlidir ki, siyahıya, həmçinin kreditləşmənin ən mühüm istiqamətlərini müəyyənləşdirir. Eyni kredit şərtlərini bir bankın kredit siyasətinin əsas tələblərə uyğun olmaya bilər, amma başqası üçün çox məqbul olmalıdır. ⁵

Banklar investisiya menecmentinin zəruri şərtlərdən biri də odur ki, bank kredit verməyə maraqlı olduğu kimi bəzi mühüm iqtisadi subyektləridə maliyyələşməyə maraqlı olmalıdır. Deməli, ixtisaslaşmiş kredit işçilərinin peşəkarlığı və təcrübəsi bankın kredit portfelinin xüsusiyyətləri üzərində də təsiri böyükdür.

Qurumun formalaşmasında əsas amil bankın aktivlərinin gəlirlilik səviyyəsi hər növ aktivləri bura aid etmk olmaz. Amma yüksək rentabellik, əksər hallarda, riskin yüksək səviyyəsi ilə bank menecmenti, bunun nəticəsində hər iki amili nəzərə almaq lazımdır. Əgər gəlirlilik səviyyəsi müxtəlif növ aktivlərlə təxminən eynidir, onda üstünlük daha az təhlükəli sahələrə vəsaitlərin yerləşdirilməsinə imkan yaradacaqdır. Belə vəziyyətdə kredit portfelinin məbləği banka və ya digər növ aktiv əməliyyatların həyata keçirilməsi üçün qiymətli kağızlar portfelinin xeyrinə azala bilər.

İnvestisiya riskinin səviyyəsi hər bir borcalanın krediti üzrə faiz dərəcəsinin səviyyəsinə bilavasitə təsir göstərir. Yüksək risk səviyyəsi və əksinə, yüksək kredit dərəcələri ilə əlaqələndirilir. Amma kredit dərəcəsi riskinin asılı deyil asılıdır. Nəzərə almaq lazımdır ki, xarici və daxili amillərin təsiri altında formalaşır, onu müəyyənləşdirən şərtlər aşağıdakılar hesab etmək olar:

1. 
   Təklif və tələb bazarda kreditlərin ümumi həcminin müəyyənləşdirilməsi,
   
2. 
   Rəqabət səviyyəsinin ölçülməsi meyrları,
   
3. 
   Konkret müştəri ilə bağlanan, kredit riskinin səviyyəsində minimumlaşdırma siyasəti,
   
4. 
   Bankın kredit siyasəti,
   
5. 
   Bank üçün kredit resurslarının qiyməti,
   
6. 
   Baza dərəcələrinin səviyyəsi,
   
7. 
   Kreditin təminatı forması və dəyəri nəzarətin vəziyyəti onun.
   

Sadə Azərbaycan vətəndaşlarına bank kreditinin sürətli inkişafı və daxili ticarətin inkişafı üçün stimullaşdırıcı təsiri göstərib. Nəticədə idxal və sənaye malları istehlak xassələri, ölkəmizdə də istehlakın artımı, ona görə idxalın artmasına avtomatik olur. İdxalın strukturu tədqiqat üçün maraqlı mövzu deyil, çünki nomenklaturada mal və xidmətlər istehsal etmək olardı ki, bizdə siyasəti çərçivəsində, ölkədə kifayət qədər asan tapmağa imkan verir. Bununla belə, bu iş çərçivəsində kiçik inkişafının təhlili kreditləşmənin vətəndaşların üçün aparılmışdır.

İşlər sözsüz prioritet verilən kreditlərin ümumi məbləğin bank sistemi üçün 39% -lik payla (bütün kreditlərin məbləği və fiziki şəxslərə ipoteka kreditləşməsi), təsirini genişnəndirmiş olur.

İlk növbədə araşdırmaq lazımdır ki, bir çox bankların artan asılılığını nəzərə alaraq müəyyən etmək olar ki, banklar investisiya yatırımı edərkən heç bir təşkilati qrumdan asılı olmaq istəmirlər. Bu isə sonda onların defolt olma halına gətirib çıxara bilər.

Borcalanın gəlirlərinin strukturunu deyil, həm də xərclərin strukturunu nəzərə alınmalıdır.

İnvestisiyanın ödəmə mənbəyi ola biləcək bütün mümkün maliyyə daxilolmaları nəzarətə götürmək, sənədlərlə əsaslandırmaq və qiymətləndirmək daha məqsədə uyğun hesab edilməkdədir;

1. 
   Bunun üçün yatırım edilən sahədə nə kimi gəlir əldə etməyin planı hazırlanmalıdır;
   
2. 
   Bankda yaradılmış xüsusi investisiya bürosuna verilən informasiyaları təyinatı üzrə istifadəsinə nəzarət etmək;
   
3. 
   Bank investisiya risklərinin idarəetməsi sistemini formalaşdırmaq və təkmilləşdirmək sahəsində atılan addımları daim nəzarətdə saxlamaq.
   
4. 
   Ekspertlərlə məsləhətləşib - Elmi metodlardan istifadə, biznes planlaşdırılması və idarə rəqabətin güclənməsini nəzərə alaraq və dəyişikliklər Azərbaycanın iqtisadi modelinə uyğun hazırlamaq.
   

Buradan görünür ki, risk optimallaşdırılan ola bilər. Optimallaşdırma risk – işində ola biləcək strest testləri ortalığa çıxartmağa kömək edir.

Bank investisiya risklərini 5 mərhələdə müəyyən etmək olar;

1. 
   İnvestisiya riskləri üzrə identifikasiya informasiya mənbələrinin araşdırılması;
   
2. 
   Risklərin qiymətləndirilməsi üsullarının və parametrlərinin axtarışı;
   
3. 
   Fəaliyyət hazırlanması risklərin azaldılması;
   
4. 
   Monitorinq risklərin.
   

Bank fəaliyyətinin öz spesifikası vardır ki, bank risklərinin əsas növlərini müəyyənləşdirir:

1. 
   İşgüzar nüfuzun itirilməsi riski
   
2. 
   likvidlik riskinin investisiya amillərinə təsiri
   
3. 
   bazar risklərinin tənzimlənən olması situatsiyası,
   
4. 
   əməliyyat riski (bazar dəyərinin dəyişməsi),
   
5. 
   kredit riski və ümüdsiz borclar.
   

Ən əhəmiyyətli və çətin idarə olunan risk investisiya edilmiş kredit riskləri ilə bankların müəssisələrin qiymətli kağızlarının alınmasına yönləndirdikləri vəsaitlərin riski hesab edilir.

İnvestisiya riski - maliyyə öhdəliklərinin ödəmə müddəti bitmiş və ya ödənilməmiş borcları səbəbindən investisiyada bu itkilərin yaranması ehtimalını artırır. Kommersiya bankı investisiya riskindən maksimum mənfəət əldə etmək məqsədi planlaşdırılmış risklə ola biləcək əvəzləşdirilə bilən risk yaradır, bunun əsas səbəbi bazardı ki, durğunluğu aradan qaldırmaq və ola biləcək risklərdən sığortalanmaq üçün daha az vəsait ikisi etməklə bütün aktivlərini qorumaq yanaşması. Banklar daha çox hüquqi şəxlərlə işləməyə daha maraqlıdı nəyin ki, fiziki şəxlərlə işləmək.

Burada məqsəd daha çox üzəşəcək problemləri minimuma endirməklə bir və ya iki hüquqi şəxslə yanacaq problemi həll etmək daha asand olduğu üçün banklar investisiya fəaliyyətini daha çox hüquqi şəxslərin vəsaitlərinə yatırırlar.

Belə hüquqi şəxslərin borcu 47,6%, fiziki şəxslər üçün - 123,3%, müddəti keçmiş isə müvafiq olaraq (2015-ci il yanvarın 1-nə olan vəziyyət üzrə) təşkil etmişdir. Görmək asandır ki, borc alanların (fiziki şəxslərin) ödəniş intizamının pisləşməsi baş verib, müddəti bitmiş borcun səviyyəsi qalxıb və dekabrda 15,66% (+ 2,6%) təşkil edib. Beləliklə, fiziki şəxslərə investisiya verilməsini xüsusi nəzarət etmək lazımdır. Bütün məlumatlar bazasında kreditlər üzrə lazımi informasiya bazası onların şəxsi sistemlərində nizamlı formada dəstlənərək qalır. Bu tip informasiya istənilən bank sisteminə tətbiq edilə bilər, buna görə də dizayn məlumat bazasında dəyişir və yüngül, gözəl və əsas müştərisi başa düşülən olmalıdır.

Yekun olaraq söyləmək olar ki, bank investisiyaları ölkə iqtisadiyyatının ayrılmaz bir sahəsi hesab edilməklə onun sturktur bölməyəlrinin inkişafında yaxından iştirak etməklə onlar arasında rəqabət funkisiyasını yaratmış hesab edilir. Onuda qeyd etmək olar ki, banklar istənilən növ iqtisadi infrastrukturanı inkişaf etməkdə maraqlıdır.