Elektrotehnika va elektronika

 
 
 

---

106 
 
 
8.4. Tuproqning qattiqligi va zichligini o‘lchash asboblari. Areometrlar.  
8.1-jadval 
• 
Ba’zi  qattiq  jismlarning  to‘kilishdagi zichligi 
T/r
 
Qattiq   jism
 
To‘kilishdagi 
 
zichlik, kg/m
3
 
1 
Shag‘al 
1500-1700 
2 
Nam yer(tuproq) 
1900-2000 
3 
Quruq yer(tuproq) 
1400-1600 
4 
Kul 
400-800 
5 
Quruq  torf 
325-410 
6 
Torfli  ushoq 
100-250 
 
Areometrlar 
• 
Areometr – suyuqlikning zichligini, solishtirma  og‘irligini  o‘lchaydigan  asbob. 
Radioizotopli  zichlik o‘lchagichlar 
• 
Oxirgi  vaqtda radio aktiv izotoplardan  foydalanadigan zichlik o‘lchagichlardan foydalanish keng 
yoyilmoqda. Radioizotopli zichlik o‘lchagichlar  yordamida har qanday  bosim hamda  haroratdagi quvur 
ichida ifloslangan  suyuqliklar va pulp(cho‘kma)larning zichligini o‘lchash mumkin. Bu kabi o‘lchashlarni 
boshqa usullar  bilan  amalga  oshirib  bo‘lmaydi. 
• 
   Mazkur zichlik  o‘lchagichlarning  ish tamoyili shunga asoslanganki, bunda nazorat ob’ekti orqali 
o‘tayotgan muhit zichligining  funktsiyasi bo‘ladi. Suyuqliklar va qattiq  jismlar zichligini  o‘lchashda  
β
- i u-
nurlanishlardan  foydalaniladi,  gazsimon  muhitning  zichligini    o‘lchashda    a-nurlanishdan  foydalaniladi. 
Radioizotopli  zichlik o‘lchagichlarida seziy-137,stronsiy-90, kobalt-60 va boshq. qo‘llaniladi.  Gaz razryadli 
ssintillyasiali hisoblagichlar, ionlashtiruvchi  kamera va boshq. nurlanish manbasi hisoblanadi. Sanoatda 
quvurdan    uzliksiz  oqayotgan  suyuqlikning  zichligini    kontaktsiz  o‘lchaydigan  Radioizotopli  zichlik 
o‘lchagichlar    keng  tarqalgan.  Zichlikni  o‘lchash    uchun  nurlanish  manbasi  va  qabul  qilgich  quvurning 
qarama-qarshi  tomonida bir o‘qda joylashtiriladi.   

---

107 
 
• 
Nazorat ob’ekti
(suyuqlikli quvur)
dan  o‘tgan hamda qabul qilgichda  qaydlangan  u-nurlanishning 
jadalligi,  suyuqlikning  zichlik  funktsiyasi va unda nurlarning yutilish koeffitsienti hisoblanadi. 
• 
 
PJR
  rusumli  radioizotopli  zichlik  o‘lchagichning  asosiy  manbasi  2  qo‘rg‘oshinli 
kojuxning(g‘ilofning)  ichida  quvurli    o‘tkazgichi  3  da  joylashgan.  Quvurning  qarama-qarshi    tomonida  4 
nurlarni    qabul  qilgich  joylashtirilgan.  Qabul  qilgich  va  1  nurlatkich  manbasidan  yuborilgan  signal  5 
nurlanishning jadalligiga proportsional bo‘lgan U1 o‘zgarmas  kuchlanishga o‘zgartiriladi.   
• 
Bir vaqtning o‘zida 11 kompinsatsion manbaning nurlanishi  rostlovchi pona 12 orqali o‘tadi hamda 
boshqa nurlarni qabul qilgich 13 tomonidan qabul qilinadi. 14 blok 11 kompinsatsion manbaning nurlanishi  
signalini rostlovchi pona 12 ga bog‘liq bo‘lgan 2-o‘zgarmas kuchlanishga  o‘zgartiradi.  15 va 14 bloklarning 
o‘zgarmas  kuchlanishlari 6 kuchaytirgichning  kirishiga beriladi, va ular bu yerda o‘zaro taqqoslanadi. 
Farq  signali   
∆
U  =  U1—U2 kuchaytirgich    orqali  7  reversli  yuritkich(motor)ga  beriladi.  Ushbu    motor 
rostlovchi pona 12 va 9 differentsial-transformatorli o‘zgartirgichning  8 o‘zagini  siljitadi.  Farq signali 
∆
U 
= U1—U2  nolga tenglashmaguncha pona 12, undagi u-nurlanish yutilishini nazorat qilinayotgan suyuqlikda 
nurlanish  yutilishiga  teng  kelmaguncha  siljitilaveradi.  Radioizotopli  zichlik  o‘lchagichining 
komplekt(jamlanma)siga 5 elektronli blok hamda  shkalasi zichlikning birligida darajalangan differentsial-
transformatorli tizimning ikkilamchi asbobi  10 kiradi. 
• 
Hozirgi    vaqtda  radioizotopli  zichlik  o‘lchagichlarning   
PJR,  PR
 rusumlari  va  boshq.  ishlab  
chiqiladi. 
 

---

108 
 
 
8.12-rasm.