Elektrotehnika va elektronika

Radioto‘lqinli sath o‘lchagich.
 Radioto‘lqinli sath o‘lchagichlarning ikkita guruhi mavjud.
 
Birinchi 
guruhning  ishlashi  oraliqda  tushuvchi  to‘lqin  bilan  va  ikkita  muhitlar  “havo  –  muhitlar”  bo‘linish 
chegarasida akslangan to‘lqin orasidagi vaqtli siljishni o‘lchash, ikkinchisiniki  –to‘liq rezonansda xususiy 
chastotali tebranishlarining  to‘latuvchi suyuqlikning miqdori va xossalari orasidagi bog‘lanish tamoyiliga 
asoslangan.
 
Sathning radioto‘lqinli datchiklari birinchi   guruhi strukturali sxemasi,   radiolokatsiali  deb 

---

118 
 
nomlanadigan,  (9.4-rasm.,b)  rasmda  keltirilgan.
 
To‘lqin  uzatkich(volnovod)  1  ga  bir  uchi  bilan  sathi 
o‘lchanayotgan  muhitga  botirilgan(cho‘ktirilgan),
   
radioto‘lqinli  nurlanishlar    G  generatordan  uzatiladi
. 
Muhitlar bo‘linish chegarasiga tushuvchi va akslangan to‘lqinlarning o‘zaro ta’sirlashuvi natijasida,
 
to‘lqin 
uzatkich(volnovod)da cheklangan uzunlikdagi turg‘un  to‘lqinlarni hosil qiladi, ularning bir qism energiyasi 
2  fazali  detektorga  kelib  tushadi.
 
EU  o‘lchagich  kuchaytirgichida  kuchaytirilgandan  so‘ng  impuls 
ko‘rsatuvchi  yoki  yozuvchi  asbobga  kelib  tushadi.
 
Sathning  og‘ishida  turg‘un  to‘lqinlarning  holati 
to‘lqinlarga  nisbatan  o‘zgaradi      va    to‘lqin  uzatkich(volnovod)ga  kiritilgan    fiderlarida,  sathning 
o‘zgarishiga  mos  keluvchi, potentsiallar farqi paydo bo‘ladi.
  
Ikkinchi guruh radioto‘lqinli sath o‘lchagich, radiointerferensiyali deb nomlanuvchi, o‘lchanayotgan 
sirtdan  akslangan,    o‘tayuqori  chastotali    radiosignalning    fazasini  o‘lchashga  asoslangan. 
Radiointerferensiyali  sath  o‘lchagichning  strukturali(tarkibli)  sxemasi  rasmda  keltirilgan(9.4-rasm,v). 
Bunda    suyuqlik  bilan  to‘latilgan  idishdagi  elektromagnitli  to‘lqinlarning    tebranishlarning  rezonansli 
chastotasining o‘zgarishidan foydalaniladi, ya’ni idishning o‘zi ichi bo‘sh rezonator bo‘ladi. Idishning ichki, 
sath o‘lchanadigan,  bo‘shlig‘i,  maxsus antenna  1  orqali  o‘lchagichli  jihozga ulanadi, metalli sterjen  yoki 
ochiq(berkilmagan)  shoxobcha    ko‘rinishda  tayyorlanadi  va  sinusoidal    tebranishlar  2  generatorining 
beruvchi  konturi  rolini    bajaradi.
 
Indikatorli  qism  o‘zining  chiqishida  o‘lchagich  asbob  o‘rnatilgan 
supergeterodinli  avtomatik  rostlanadigan  EU  iste’molchi-kuchaytirgichdan  iborat  bo‘ladi.  Sath 
o‘zgarganida  sxemaning  balansi  buziladi  va  muvofiqlashmaganlik  signali  paydo  bo  ‘ladi,  uning  faza  va 
amplitudasi  sathning  o‘zgarish  kattaliklariga  bog‘liq.
   
Juda(o‘ta)  agressiv  muhitlarda  ishlash  uchun 
mo‘ljallangan  va  100
o
C  gacha  va  undan  yuqori  temperaturalarda,  8  m  gacha  sathning  o‘lchashini 
ta’minlaydigan, o‘lchashning ruxsat etilgan  asosiy  xatoligi ±2,5% bo‘lgan radioto‘lqinli kuzatuvchi sath 
o‘lchagichlar(RSU-60 rusumli) ishlab chiqiladi. 
Akustik
,  shu  jumladan  ultratovushli,  sath  o‘lchagich  hozirgi  vaqtda  chekli  tarqalishga  ega(keng 
tarqalmagan) yuqori aniqligi evaziga, boshqa sanoat asboblarida erishib bo‘lmaydigan.
 
Ultratovushli sath 
o‘lchagichning  ishlashi(ta’siri)  (9.4-rasm.,g)  ultratovushli  impulsni  idishning  tubidan(yoki    yuqorigi 
qopqoqchasidan)  sathning  yuzasigacha  va  aksincha  o‘tish  vaqtini  o‘lchashga  asoslangan.
 
Havoli  va 
o‘lchanayotgan  muhitlar  chegarasi  yuzasidan  ultratovushli  impulning    akslanishi  ular  akustik 
qarshiliklarining  kattaliklari  kesin  farqlanishi  oqibatida  yuz  beradi.
 
Rasmda  tasvirlangan(9.4-rasm.,g) 
sxemaning    ishlashi  quyidagicha  bo‘ladi:  ultratovushli  o‘lchagich  impuls  ultratovushli    tebranishlar 

---

119 
 
generatori GUZ orqali 1 nurlatkich sig‘imiga uzatiladi, bu joyda sathni o‘lchash amalga oshiriladi. Elastik 
tebranishlar, o‘lchanayotgan muhitda tarqalayotib, muhitlarning bo‘linish chegarasigachi etib keladi  va 
undan  akslanadi.
 
Akslangan    to‘lqin  teskari  yo‘nalishda  muhitga  o‘tadi,  2  ultratovushli    tebranishlar 
iste’molchisiga  kelib  tushadi,  bundan  elektrli  impuls    EU  elektronli  kuchaytirgichga    uzatiladi,  vaqt 
intervallari 
Δ
t ni hisoblash  jihozi va so‘ngra, o‘lchagich jihozga o‘tadi.
 
Demak,    muhitlarning bo‘linish  
sathini  aniqlashda o‘lchagich bo‘yicha impulsni jo‘natish momentidan ultratovushli  tebranishlar teskari 
impulsini  qabul qilgancha ketgan vaqtni o‘lchaydi.  
Ba’zida ultratovushli  tebranishlarning nurlatgichi va iste’molchisi aynan bir  jihozning o‘zi bo‘ladi, 
o‘lchash davrining boshida nurlatgich bo‘lib ishlashi, so‘ngra,  impuls uzatilganidan (jo‘natilganidan so‘ng), 
iste’molchi  sifatida  qayta  ulanib  ishga  tushadi.  Nurlatgich  sifatida  titanat  bariy,    pezokvarsli, 
magnitostriksion va boshqa elementlar qo‘llaniladi. Ultratovushli sath o‘lchagichlarning sath o‘lchashlari  
0-1; 0-2; 0-3 m li diapazonga ega, nazorat qilinadigan muhit temperaturasi 10- 50
o
C, texnologik asbobdagi  
bosim  4  MPa  gacha,  aniqlik  sinfi  2,5.    Akustik  sath  o‘lchagich  to‘kiluvchan(donador)  muhitlar  tamoyili 
bo‘yicha ishlaydi va akustik jihozi suyuq muhitlarning sath o‘lchagichiga o‘xshaydi. To‘kiluvchan(donador) 
muhitlarning    akustik  sath  o‘lchagichi  GSP  nomenklaturali  asboblarga  mansub  va  unifitsirlangan    tokli  
signalga  ega.  Ular  yagona(bir)  nuqtali  va  ko‘pnuqtali(30  ta  gacha)  bo‘ladi.  Sath  o‘lchagich  portlashga 
xavfsiz qilib bajariladi, ya’ni diapazon o‘lchashlarning minimal oralig‘i(poyoni) 0 – 2,5 m, maksimali 0 – 30 
m, nazorat qilinayotgan muhit- 2 – 200 mm diametrli granula, aniqlik sinfi 1,0; 1,5.