Elektrotehnika va elektronika

 
 
 

---

111 
 
9.2. Mexanik sath o‘lchagichlari 
Mazkur  guruh    sath  o‘lchagichlari  va  signalizatorlari(xabar  bergichlari)  o‘zlarining 
soddaligi(oddiyligi), ishonchliligi va narxining arzonligi uchun ishlab chiqarishda keng tarqalgan. Mexanik  
asboblar guruhiga o‘lchanayotgan materialning  sezgir elementga mexanik ta’sirdan foydalanib ishlaydigan 
jihozlar  kiradi.  Mexanikliga  qalqovichlilar  kiradi  –  eng  keng  tarqalganlari    -  membranali  asboblar, 
shuningdek, lotoli aylanma va boshqalar. 
Qalqovuchli(buyokli) sath o‘lchagich. Qalqovuchli va buyokli sath o‘lchagichlarning (RM-51, UDU-10, 
DUJE-200M, UB-P va boshq. rusumli) ishlash  tamoyili suyuqlikka botirilgan qalqovich (buyok)ning itarib  
chiqaruvchi kuchlar ta’siridan foydalanishga asoslangan. 
Bu  kabi  sath  o‘lchagichlarning  sezgir  elementi  bo‘lib(9.1-rasm,a)  suyuqlikka  botirilgan  qalqovich 
(buyok) 1 hisoblanadi.   
 
9.1-rasm.Qalqovuchli(a) va kontaktli-mexanik satho‘lchagichlarning tamoyilli sxemasi. 
 
Sathni  o‘zgartirib  qalqovich  (buyok),  siljish  o‘zatish  tizimi  2    orqali    o‘zgartiruvchi  element  va 
o‘lchagich  asbob  bilan  qabul  qilinadi.  Qalqovich  (buyok)  kontryuk(aksilyuk)  3  bilan  muvozanatlanadi. 
Qalqovich(buyok)ning  siljishini  signal(xabar)ga  o‘zgartirish    “kuch-bosim”  va  “kuch-tok”  unifitsirlangan 
o‘zgartirgichi  -  axborot  o‘lchagichi  yordamida  amalga  oshiriladi.  Buyokli  (qalqovichli)  vositalar  
o‘lchashlarni sathning ishchi muhit harorati  -40 dan to +400 
o
C gacha va ishchi muhit bosimi 16 MPa 
gacha, aniqlik sinflari1,0 va 1,5 bo‘ladi. 

---

112 
 
Sathning  membranali  signalizatori(xabar  bergichi),  rezina  singdirilgan  matodan  tayyorlangan, 
markazida  qattiq  metalli  disk  mavjud,  egiluvchan membranadan  iborat.  Materialga  ta’sir  etuvchi  bosim 
kuchi egiluvchan membranani siljitadi. Bu siljish mikropereklyuchatelning elektrli kontaktlarini qayta uzib-
ulanishiga olib keladi. 
Keng    poyonda    –  bir  necha    o‘nlab    metrgacha  o‘zgaradigan  kontaktli  –  mexanik(lotovoy)  sath 
o‘lchagich  sathning  to‘kiluvchan(donador)  materiallarning  sathini  o‘lchash    uchun  qo‘llaniladi.  Lotovoy 
jihozlarda  sath  uzluksiz yoki davriy nazorat qilinadi, materialning sirtida joylashgan  yuk(lota) yordamida. 
Sath o‘lchagichning  asosiy qismi bo‘lib 1 elektromexanik lebyodka (9.1-rasm,b), 2 elektrotormozli, aylanishi 
elektr yuritkich bilan yurgiziladigan. 
Silindrsimon lebyodkaning barabaniga, o‘zida yuk  (lot) 4 osilgan tros o‘raladi.  Val bilan baraban 
orqali mexanik reduktor, 5 selsin-datchik, selsin-iste’molchi bilan elektrli ulangan  6 ikkilamchi  asbob ham 
ulanadi.  O‘zida  yuk  osilgan  tros,  yo‘naltiruvchi    roliklar  orqali  o‘tadi,    shuningdek,  qurilmaning  sezgir 
elementi  bo‘lgan  trosning  3  rolik-relesi  orqali  ham  o‘tadi.  Boshqarish  o‘zida  boshqarishning  barcha 
to‘gmachalarini(releyli  sxema, vaqt relesi, shuningdek, signalli(xabar beruvchi) armatura) joylashtirgan  7 
boshqarish bloki orqali amalga oshiriladi. Do nachala o‘lchash boshlanguniga qadar yuk  bunkerda yuqorigi 
belgilangan holatda bo‘ladi. Zarurat bo‘lganida o‘lchash “Pusk” (“YOqish”) tugmachasini bir karrali bosish 
orqali bajariladi. So‘ngra to‘liq davr davomida  o‘lchash avtomatik tarzda amalga oshiriladi.  
O‘lchashda  lebyodka  ulanadi,  yuk    sathning  materialigacha  tushiriladi  va  uning  ustida  yotqiziladi. 
Trosning  salqilanishi  tros  relesining  ishga  tushishini  keltirib  chiqaradi,  u  o‘z  vaqtida    elektr  yuritkich 
zanjirini uzadi, va lebyodka to‘xtatiladi. Bir necha soniya vaqtni hayallatish orqali, kuzatuvchi tomonidan 
asbobning  shkalasidagi  sathning  raqamlarni  ko‘rib  olish  uchun  zarur  bo‘lgan,  yuk  ko‘tarish  lebedkasi 
ulanadi.  Dastlabki  holatiga  etishi  bilan,  tugash  joyida  o‘rnatiladigan  8  uzgich  yordamida  lebyodka 
to‘xtatiladi. So‘ngra yangi o‘lchash davri boshlanadi.