Электротехника фанида трансформатлар ва уларнинг уланиш гуруҳини аниқлашни ўргатишда янги ўқув усулларидан фойдаланиш

II-BOB. TRANSFORMATORLAR VA ULARNI ULASH USULLARI

1. 
   Transformatorning tuzilishi va ishlash printsipi.
   

Transformator turlarining ko`p bo`lishiga qaramay, ularda bo`ladigan elektromagnit jarayonlar umumiy o`xshashlikka ega bo`lib, ularning ishlash printsipi bir xildir. 2-rasmda bir fazali ikki chulg`amli transformatorning sxemasi va shartli belgilanishi ko`rsatilgan. Transformator po`lat o`zak (magnit o`tkazgich) 1 dan ikkita mis chulg`amlar 2 dan iborat. Po`lat o`zakning induktsion

toklar hisobiga qizib ketishini kamaytirish maqsadida u qalinligi
0,35
0,5mm

bo`lgan elektrotexnik po`lat plastinalardan yig`iladi. Platinalarning ikki tomoniga izolyatsion lok surtiladi yoki ular tegishlicha qizdiriladi. Po`lat o`zak plastinalarni yig`ish tartibi 3-rasmda ko`rsatilgan. Qatlam platinalarining choklari

ustma-ust tushmasligi kerak.
Po`lat o`zak magnit zanjirini hosil qilish uchun xizmat qiladi va shu tufayli asosiy magnit oqimi F po`lat o`zak bo`ylab harakatlanadi. Po`lat o`zakning mis chulg`amlari o`ralgan qismi sterjen` deyiladi. Transformatorning manbaga ulangan chulg`ami birlamchi, iste`molchiga ulangani esa ikkilamchi chulg`am deyiladi. Shuning uchun birlamchi chulg`amga (zanjirga) oid kattaliklar 1 indeksiga ega,

masalan, birlamchi chulg`amning o`ramlar soni
w₁ , qismalaridagi kuchlanish
u₁ ,

zanjirdagi tok i₁ va h.k. Shuningdek, ikkilamchi chulg`amga oid kattaliklar soni 2

indeksiga ega, masalan,
w₂ ,u₂ ,i₂
va h.k.

Transformatorning birlamchi chulg`amiga berilgan sinusoidal kuchlanish

( u₁
U_m sin
t ) ta`sirida chulg`amdan o`zgaruvchan tok oqib o`tadi. Bu tok

transformatorning po`lat o`zagida o`zgaruvchan magnit oqimi (F)ni hosil qiladi. Chulg`amlarning o`ramlarini kesib o`tayotgan bu asosiy magnit oqimi birlamchi chulg`amda o`zinduktsiya, ikkilamchi chulg`amda esa o`zaro induktsiya hodisasiga

binoan tegishlicha
e₁ va e₂
elektr yurituvchi kuchlarni induktsiyalaydi. Mazkur

EYuKlarning ta`sir etuchi qiymatlari:

E₁ 4,44 f
E₂ 4,44 f
w₁ Ф , (1)
w₂ Ф . (2)

3-rasm
Bu erda f –o`zgaruvchan tokning chastotasi,Gts


w₁, w₂ -birlamchi va

ikkilamchi chulg`amlarning o`ramlari soni F-asosiy magnit oqimi, Vb.

Demak, (1) va (2) ifodalardan ko`rinadiki, chastota f va magnit oqimi F

o`zgarmas bo`lganda chulg`amlarda induktsiyalangan EYuK o`ramlari soniga proportsional ekan, ya`ni
E₁ va
E₂ lar ularning

E₁ w_{1 .}
E₂ w₂
Bu nisbat transformatorning transformatsiya koeffitsienti hisoblanadi, ya`ni

_k E₁ E₂
^w1 . (3)
w₂

Mazkur koeffitsient transformatorga berilgan kuchlanishning necha marta
o`zgarishini ko`rsatadi. Agar k 1bo`lsa, transformator kuchlanishni pasaytirib
beruvchi, agar k 1bo`lsa, kuchlanishni orttirib beruvchi hisoblanadi.
Agar 2-rasm, a da ko`rsatilgan transformatorning ikkilamchi chulg`amiga nagruzka ( Z _2H ) ulasak, EYuK ( e₂ ) ta`sirida undan tok ( i<sub>2</sub> ) o`ta boshlaydi. Shunday

qilib, kuchlanishi
u₁ , tok kuchi
i₁ bo`lgan manbaning elektr energiyasi

transformator yordamida kuchlanishi u₂
aylantirib, iste`molchiga uzatiladi.
va tok kuchi
i<sub>2</sub> bo`lgan elektr energiyasiga

Transformatorning manbadan (tarmoqdan) olayotgan birlamchi quvvati

P₁ U₁
I₁ cos
bo`lsa, uning iste`molchiga berayotgan ikkilamchi

quvvati P₂
^U2 ^I2
cos
₂ . Agar transformatordagi quvvat isrofi hisobga olinmasa,

P₁ P₂ bo`ladi.
Birlamchi va ikkilamchi zanjirlardagi faza siljish burchaklarini taxminan bir

xil desak,
^U1 ^I1
U₂ I₂ deyish mumkin. Agar kuchlanishlar bir-birlari bilan xuddi

EYuKlar kabi nisbatta bo`ladi desak, transformatsiya koeffitsientini qayta yozish mumkin:
<sub>k</sub> E<sub>1</sub> U<sub>1</sub> I <sub>2</sub>
E<sub>2</sub> U <sub>2</sub> I<sub>1</sub>
Demak, transformator chulg`amlaridagi toklar kuchlanishlarga teskari proportsional.