Электроника ва автоматика факультетининг «Радиотехника ва касб таълими» кафедрасида 5522000 – Радиотехника ва 5140900 – Касб таълими ихтисосида таълим олувчи талабалар учун «аналог электрон šурилмалар схемотехникаси»

7.5.2. Elektromagnit tizimli о‘lchash asboblari

а)

б)

7.4-rasm. Elektromagnit о‘lchash asbobi

Elektromagnit о‘lchash mexanizmi 1 - qо‘zg‘almas elektromagnit g‘altagi; 2- о‘zak; 3- spiralsimon prujina; 4-tinchlantirgichdan iborat.⁸

Elektromagnit о‘lchash mexanizmlari yassi (7.4-a rasm) va dumaloq (7.4-b rasm) g‘altakli qilib tayyorlanadi. Bu g‘altaklar qо‘zg‘almas bо‘lib, ulardan о‘lchanuvchi tok о‘tadi. Bunda hosil bо‘lgan magnit maydoni qо‘zg‘aluvchan ikki о‘zakka ta’sir etishi oqibatida (7.4-b rasm) bu о‘zak g‘altak ichiga tortiladi. Natijada о‘q aylanib kо‘rsatkichni biror burchakka buradi. 7.4-b rasmda kо‘rsatilgan mexanizmda qо‘zg‘almas va qо‘zg‘aluvchan о‘zaklar bir xilda magnitlanadi. Natijada qо‘zg‘aluvchan о‘zak qо‘zg‘almas о‘zakdan itarilib о‘qni aylantiradi.

Umuman aylantiruvchi moment M magnit maydoni energiyasidan qо‘zg‘aluvchan qismning burilish burchagi bо‘yicha olingan hosilasiga teng:

M=dW_e/dα.

Ferromagnit о‘zakli g‘altak magnit maydonining energiyasi:

1 ²

W_e= LI ,

2

bu yerda L g‘altak induktivligi, u о‘zakning holatiga va g‘altakning о‘lchamlariga bog‘liq.

I – g‘altakdan о‘tayotgan doimiy tok.

Qо‘zg‘aluvchan qism muvozanat holatida bо‘lganda:

M = M_ yoki LI ² =Wα, (7.9)

bundan

1 ² dL

α = I (7.10)

2W d

(7.10) ifoda elektromagnit о‘lchash mexanizmlarining shkala tenglamasi deb ataladi. Burilish burchagi α о‘lchanayotgan tokning kvadratiga tо‘g‘ri proporsional.

G‘altakdan о‘zgaruvchan tok о‘tganda ham α uchun bir xil (7.10) ifodaga ega bо‘lamiz. Bu holda (7.9) ifodadagi I – tokning effektiv qiymatidir, shu sababli elektromagnit о‘lchash asboblari о‘zgaruvchan va о‘zgarmas tok zanjirlarida qо‘llanilishi mumkin. Ularning shkalasi notekis bо‘lib, kvadratik xarakterga ega va bunday shkalaning boshlang‘ich qismidan foydalanish ancha noqulay.

Elektromagnit о‘lchash mexanizmlari ampermetr, voltmetr sifatida va logometrik mexanizmi prinsipida yasalganda esa fazometr, faradometr va chatotomerlar sifatida ishlatiladi.

Afzalliklari:

• 
  ham о‘zgaruvchan, ham о‘zgarmas tok zanjirlarida ishlatiladi;  bevosita katta qiymatdagi toklarni ham о‘lchashi mumkin;  konstruksiyasi nisbatan sodda.
  

Kamchiliklari:

• 
  shkalasi notekis (kvadratik) darajalanadi;
  
• 
  о‘lchash xatoligi biroz katta (magnitoelektrikka nisbatan);  sezgirligi yuqori emas.