Elektronika asbobsozlik

2.3. Monoxromatorning tuzilishi va ishlash prinsipi. 
 
Eksperimental qurilmada spectral chiziqning intensivligini o’lchash uchun 
yoki polosalarni spektrning ma’lum qismidan nurlanishni ajratish kerak. Buning 
uchun biz monoxromatordan foydalanamiz, bitta liniyani yoki nurlanishning qisqa 
o’tkir spektral qismini ajratish uchun qo’llaniladi. 
Monoxromatorda dispersiya va yorug’likning sochilish darajasi uning texnik 
ishlash shartidir.dispersiya xar doim nm/mm da keltiriladi, qachonki shel kengligi 
millimetrlarda ifodalansa. Monoxromatorni tanlashda sochilgan yorug’likdan xosil 
bo’ladigan xalaqit beruvchilarni kamaytirish uchun yorug’likni sochish darajasi 
past bo’lishiga e’tibor qartish kerak. Bundan monoxromator kuchsiz yorug’lik 
oqimini o’lchash imkoniyatini oshirish uchun yuqori selektivlikka ega bo’lishi 
kerak. Asosan monoxromatorlarda shel kengligi doimiy o’zgaradigan, ikkita 
sheldan: kirish va chiqishdan iborat bo’ladi. Monoxromator orqali o’tayotgan 
yorug’lik intensivligi shell kengligi kvadratiga taxminan proportsionaldir.Demak 
ancha keng shel signalning va shu o’rinda signal/shum ni ham oshishiga olib 
keladi. Kichik shel ajrata olish qobilyatini oshiradi lekin intensivlikni kamayishiga 
olib keladi. 
Monoxromatorlar spektrning optik butun sohasida qo’llaniladi. Bulardan 
ko’proq tarqalgan turi ishchi sohasi ko’rinuvchi va ultrabinafsha sohasiga 
mo’ljallangan monoxromatorlardir. Chiziqli dispersiyasi va ajrata olish qobiliyati 

---

30 
turli bo’lgan monoxromatorlar ishlab chiqariladi. Monoxromatorlarning bu 
kattaliklari bir birlikka teng yoki juda yaqin. 
Spektr qismining spectral kengligi monoxromator bilan belgilanadi, 
qurilmaning shel kengligiga va chiziqli dispersiyasiga bog’liq. Bu qurilmada shel 
kengligini kamaytirish spektrning belgilangan qismi torayadi va uni ko’proq 
monxromatik qilishini olish mumkin, uni ajrata olish qobiliyatini chegaralaydi.
Haqiatdan , spectral chiziqning difraktsion kengligiga nisbatan chiqish sheli 
kengligi maqsadga muvofiq bo’lmay qoladi. Xattoki bunday qisqa shel yaxlit 
spektrning ham dastaning monoxromatikligini oshirmaydi, difraksiya tufayli og’ish 
u orqali o’tayotgan nurning hammasi spektrning qo’shni qismiga teng.
Juda qisqa shel yorug’lik oqimi intesivligini yorug’likni qabul qilgichga 
tushayotgan yorug’likning juda kamligi monoxromator ajrataolish qobiliyatidan 
to’liq foydalanishga doimo yo’l qo’ymaydi. Monoxromator ajrataolish 
qobiliyatidan to’liq foydalanish faqat yorug’likni qabul qilgichning katta 
sezgirligida foydalanish mumkin. 
Yorug’lik oqimi dastasining maksimal monoxromatikligi qachonki kirishning 
goiometrik tasviri chiqish sheliga teng bo’lganda kuzatiladi. Jumladan, 
monoxromatorda ikkita shel bir xil bir birlikka teng oshirish kerak. Shuning uchun 
qurilmada o’tish spektrini o’lchashda kirish va chiqish shellari bir xil bo’ladi.
Analiz qilinayotgan moddaning qaytarish va o’tish spektrlarini olishda doimo 
etarlich keng soha olinadi. Ko’pchilik monoxromatorlarda spektrning uzluksiz 
razvertkasi hisobga olinadi. Prizmasi yoki reshetkasining burilishi rezvertka 
tezligini o’zgartirish imkonini beruvchi reduktor orqali elektr motor bilan amalga 
oshiriladi. 
Demak, chiqish shelidagi va yorug’likni qabul qilgichga spektrning hamma 
yangi qismlari ketma-ket tushadi. Har bir to’lqin uzumligi uchun qayd qiluvchi 
qurilma yorug’lik intensivligini o’lchaydi va signalni yozuvchi kompyuterga 
uzatadi. 

---

31