"elektron tijorat va raqamli iqtisodiyot" kafedrasi "iqtisodiyotda axborot komplekslari va texnologiyalari"

O’z-o’zini tekshirish uchun savollar 
1.
Buxalteriyada avtomatlashtirish nimalardan iborat? 
2.
Buxgalteriyada avtomatlashtirilgan ish joylarini hosil qilish jarayonlari 
3.
1C:Buxgalteriyaning asosiy vazifasi nimadan iborat? 
4.
Auditorlik faoliyatini kompyuterlashtirish jarayonlarini sanab bering? 
5.
Buxgalteriya faoliyatida ishlatiladigan dasturiy ta’minotlar? 
6.
 
1C:Buxgalteriya dasturining “Zarplata” bo’liming ishlash 
texnologiyasi?
 
 
 
 
3.3.16.
–rasm. BI texnologiyasi tarkibi 
Foydalanuvchilar 
EIS ва DSS
 
Moliyaviy
tahlil 
Byudjetlashtirish 
Ҳ
isobotlar
/
so’rovlar 
OLAP
 
Ma’lumotlar
razvedkasi 
Analitika 
Vizualizatsiya
 
BI-портал
 
Web BI
 
Korporativ
hisobot 
Web-
kontent 
Hisobot
fayllari 
Hisobot
va
so’rovlar
repozitoriysi 
 
Operativ
tizimlar 
Arxivlar 
Ma’lumotnoma
 
axborotlari 
Kirish
hisoboti 
Tashqi
manbalar 
Relyatsion
MBBT 
OLAP-
serverlar 
Tahliliy
serverlar 
ET
L 
Ma’lumotlar
ombori 
Ma’lumotlar
peshtaxtasi 
Operativ
ombor 
Foydalanuvchinig
semantik
qatlami 
Umumiy
va
xususiy
metama’lumotlar 
BI-
platforma 
BI-
ilovalar 
EBIS
 

---

186 
 
 
3.3.17. –rasm. Ijro axborot tizimining umumiy sxemasi 
 
Tizim, odatda, tashqi axborot: aksiyalar kursi, sanoat bo‘yicha so‘rov va taklif, 
siyosiy yangiliklar, iqtisodiy tahlillar, narxlar dinamikasi prognozlari va investitsiya 
portfelining optimallashgan tuzilishini tanlash (bozor dinamikasining turli empirik 
modellariga asoslangan), korxona bo‘yicha MIS va DSS ichki modulidan tahliliy 
hisobot ma’lumotlarini taqdim etadi. U ma’lumotlarni filtrlaydi va tartibga soladi 
hamda rahbar uchun zarur bo‘lgan axborotlarni tayyorlash maqsadida vaqtni 
qisqartirib va kuchaytirib, buyurilgan statistik mezonlarga ko‘ra mezoniy 
KWS 
MIS 
DSS 
 
Bazaviy modellar 
 
Statistik prognozlar 
 
Operativ rejalashtirish 
 
Echimlar modellari 
ESS tizimi dasturiy ta’minoti
 
ESS ma’lumotlar bazasini boshqarish 
Bazaviy modellarni boshqarish 
Oxirgi foydalanuvchi interfeysini boshqarish 
 
 
Foydalanuvchi 
interfeysi 
Ishchi stantsiya 
Ishchi stantsiya 
Tashqi 
muhit 
ESS 
МБ 
Boshqaruv 
Ishlab chiqarish 
Moliya 
Buxgalteriya 
Sotuvlar/Xaridlar 
Personal 
Marketing
Tashqi va ichki 
ma’lumotlar

---

187 
parametrlarni aniqlaydi. ESS tizimlarida eng “olg‘a siljigan” grafik dasturiy ta’minot 
qo‘llanadi, u rahbar ofisi yoki majlislar zalida zudlik bilan kerakli grafik, audio- va 
videoxabarni qo‘ya oladi (3.3.17-rasm). 
ESS tizimlari ko‘pincha murakkab bo‘lmagan statistik apparatdan foydalanadi, 
biroq biznes sohasidagi o‘ziga xosliklarni (professional til, turli indekslar tizimi va 
hokazo) maksimal hisobga oladi. Bozorda ESSda o‘rnatish uchun etarlicha ko‘p 
dastur modullari mavjud. Odatda, ular nisbatan arzon (asosan 1000—5000 doll.). 
Bugun ixtisoslashtirilgan tizimosti shaklidagi ESS modullari ko‘plab ERP-
tizimlarning majburiy qismi hisoblanadi. 
ATning boshqa tizimostilaridan (TPS, MIS, DSS IS) farqli, ESS 
muammolarning muayyan doirasini hal etishga qaratilmagan. Buning o‘rniga ushbu 
tipdagi tizimlar umumlashtirilgan shakllanmagan axborotni va muammolarning 
dinamik o‘zgaruvchan to‘plami bilan vaziyatni baholash uchun uning tezkor 
uzatilishini ta’minlaydi. ESS tizimlari DSS ga qaraganda baholashning ancha oddiy 
algoritmini qo‘llaydi, uning tahliliy imkoniyati vaziyatni oldindan baholash uchun 
darhol qo‘llash mumkin bo‘lgan nisbatan oddiy modellarni o‘rnatishga imkon beradi. 
 
Misol uchun, soliq qonunchiligi yoki bojxona to‘lovlari narxlari o‘zgartirildi – 
kompaniya rahbari “bu uning biznesi uchun qanday foyda keltirishi va ayrim 
vaziyatning oldini olish chora-tadbirlarini ko‘rish uchun baholash” bilan tezda 
vaziyatdan foydalanishi mumkin. ESS tizimosti umumiy savollarga javob topishga 
yordam beradi:
•
Biznesimizda raqobatbardoshlilikka erishish uchun qanday o‘zgarishlarni 
amalga oshirishimiz kerak? 
•
Jumladan, AT sohasidagi qanday yangi ixtirolar bizni iqtisoddagi davriy 
tebranishlardan himoya qiladi? 
•
Raqobatchilarimiz bizdan o‘zish uchun qanday choralar ko‘radi, biz ulardan 
o‘zishimiz uchun nima berishimiz kerak bo‘ladi? 
•
Korxonaning qanday bo‘limlarini yopish kerak va sanoatdagi tanazzulning 
biznesimizga ta’sirini kamaytirish uchun birinchi navbatda qaysi 
aksiyalarni sotish kerak? 
ESS buyurilgan mavzu bo‘yicha axborotlar paketini shakllantiradi va 
kompaniya hamda korxona rahbarlari uchun dallol ishtirokisiz qulay kirishni taqdim 
etadi. ESS interfeysi nihoyatda do‘stona hisoblanadi – bu erda aniq grafika, audio- va 
video vositalari, mobil aloqa, saqlash va ma’lumotlarni taqdim etishning zamonaviy 
usullari, shuningdek, taqsimlangan kompaniyalarda videokonferensiyalar o‘tkazish 
qo‘llaniladi. 
Zamonaviy ESS geografik axborot tizimidan (Geographical Information System 
— GIS) keng foydalanadi. GIS hozirgacha yuqori narx va mos dasturiy modullar va 

---

188 
interfeyslarni oxirigacha yozish zarurligi sabab qat’iy qo‘llanilmagan. XX asrning 
oxirgi choragida neft, geologik tadqiqotlar, avia transport, baliq ovi, turistik biznes 
bilan bog‘liq ko‘p tarmoqli va ko‘p millatli korxonalar GISni umumiy 
foydalanishning axborot tizimiga majburiy ilova sifatida kiritishdi.
Ekspert tizimi va ma’lumotlarni tahlil qilishning qisqa qoidasidan farqli 
ravishda amalga oshiruvchi axborot tizimlari asosan “buyurtma ostida” qilinadi va 
amalga oshiruvchi modullar shaklida ular korporativ axborottizimiga kiradi. Ish 
joyidagi menejerlar taqsimlangan biznes kengashlarida, aqliy hujumlarga va 
mas’uliyatli qaror qabul qilish uchun tayyorlanishga ishtirok etish imkoniyatiga ega 
bo‘lishdi, biznes hamkorlar esa Internetning barcha imkoniyatlaridan foylanib V2V 
savdo maydonlarida samarali muloqotga qilishlari mumkin.