Elektroakustika

reverberatsiya vaqti
yoki 
sado vaqti 
deyiladi. 
«Reverberatsiya» iborasini ilk bor Sebin taklif qilib kiritgan, u 
«qaytish», «qaytgan sado», «kechikkan tovushlarning jaranglashi» 
ma’nosini bildiradi.
Agarda tovush so‘nishi katta bo‘lmasa, xona o‘ta jarangdor bo‘lib, 
unda nutq aniqligi yo‘qoladi. Aytilgan mulohazalar musiqaga ham 
taalluqli.
Haqiqatan ham xonada so‘nish katta bo‘lganda, reverberatsiya vaqti 
kichik bo‘ladi, musiqa quruq yangraydi, natijada musiqa o‘zining go‘zal, 
nafis estetik xususiyati va ta’sirini yo‘qotadi. Bu mulohazalardan shu 
narsa kelib chiqadiki, xonaning sifatini aniqlaydigan birdan-bir parametr 
qaytgan tovush signalining davomiyligi, ya’ni 
reverberatsiya vaqti 
davomiyligidir. 
7.38-rasmda xonada tovush energiyasining so‘nish jarayonini aks 
ettiruvchi grafik keltirilgan. Bunda ordinata o‘qi bo‘yicha 7.36-

---

215 
rasmdagidan farqli ravishda o‘lchamlar logarifmik masshtabda, ya’ni 
desibellarda keltirilgan. Logarifmik masshtabda tovush energiyasining 
so‘nishi to‘g‘ri chiziqli ko‘rinishga aylanadi. Shunday qilib, tovush 
kuchi sekundiga desibellarda ifodalangan miqdorda ma’lum tezlikda 
pasayadi. Tovush energiyasining pasayish tezligini grekcha τ (tau) harfi 
bilan belgilaymiz, ya’ni uning qiymati qanchalik katta bo‘lsa, 
reverberatsiya vaqti shunchalik kichkina bo‘ladi, AB chiziq keskin 
tushadi. 
. Tovush energiyasining pasayishi
Reverberatsiya vaqti, tovush kuchi va tovush energiyasining 
pasayishi o‘rtasida quyidagi bog‘liqlik mavjud: 
T
L


,
(7.1) 
bunda L- tovush kuchining manba o‘chirilgunga qadar eshitish 
bo‘sag‘asidan balandligi; T- reverberatsiya vaqti,s. 
Reverberatsiya davomiyligini belgilovchi qiymatlar 
Yuqorida aytib o‘tganimizdek, tovush energiyasi xona devorlaridan 
har bir qaytishida yutiladi (so‘nadi). Tushunarli, shuning uchun tovush 
qanchalik tez-tez qaytsa, shunchalik tezroq so‘na boradi va shunchalik 
reverberatsiya qisqaroq davom etadi. 
Bundan shunday xulosa kelib chiqadi, qaytish to‘lqin chastotalari 
oshganda reverberatsiya kamayadi. 

---

216 
Shularni e’tiborga olgan holda quyidagi 7.1- jadvalni tuzamiz: 
№ 
Reverberatsiya oshadi, 
agarda: 
Tushuntirish 
1 
Xona hajmi oshsa 
Xona hajmi oshganda, devor, 
pol va shift orasidagi masofa oshadi, 
demak 
ketma-ket 
qaytayo-tgan 
ikkita tovush to‘lqinlari orasidagi 
vaqt 
ham 
oshadi. 
Qaytayotgan 
tovush 
to‘lqinlari 
chastotasi 
pasayadi
2 
Xonada 
tovush 
yutish 
koeffitsienti kamaysa 
Yutiladigan energiya qismining 
har bir qaytishda kamayishi, uning 
ma’lum vaqt oralig‘ida susayishini 
kamaytiradi. Tovush energiyasining 
har bir qaytishida energiyaning bir 
qismi kamayadi, natijada uning 
ma’lum vaqt orasida pasayi-shini 
kamaytiradi. 
3 
Tovush kuchi oshsa 
Tovush energiyasi pasayish tez-
ligi o‘zgarmagan holda, baland 
tovush eshitish bo‘sag‘asiga yetib 
borguncha ko‘proq vaqt ketadi. 
4 
Xona yuzalari kichraysa 
Xona 
yuzalari 
kamayganda, 
tovush to‘lqini xona yuzasi bilan 
to‘qnashuv 
ehtimoli 
kamayadi. 
To‘lqin qaytish chastotasi pasayadi.
5 
Tovush tezligi pasaysa 
Tovush tezligi pasayganda, 
ikkita ketma-ket to‘lqin qaytishlari 
oralig‘i ortadi. To‘lqin qaytish 
chastotasi pasayadi. Qaytish 
chastotalari pasayadi. 
Ushbu jadval sahifasini yanada kengroq davom ettirish mumkin edi 
ammo, yuqorida keltirilgan oddiy shart va sharoitlarning bajarilishini 
davom ettirishni, zukko va bilimdon o‘quvchilar hukmiga havola etamiz. 

---

217 
Muallif aminki shu yo‘sinda olib borilgan o‘xshash misol va 
masalalarni tuzish, hamda yechim variantlarini keltirish Aziz 
o‘quvchilar hukmiga havola etiladi!
Reverberatsiyaning statistik nazariyasiga murojat qilinganda tovush 
signalining quyidagi tushuncha va parametrlaridan foydalaniladi: 
- erkin o‘tish yo‘lining o‘rtacha uzunligi; 
- yo‘lni erkin o‘tish o‘rtacha vaqti; 
- o‘rtacha yutish koeffitsienti; 
- reverberatsiya vaqti; 
- birinchi qaytishlarning kechikish vaqti; 
- aniqlik va ravshanlik; 
- akustik nisbat; 
- jarangdorlik radiusi. 
Avval