Электр энергияси поездларни тортиш учун қўлланган илк тажрибаларда энергия манбаи ва электр двигатель ҳаракатланувчи бирликда жойлашар эди

Металл таянчлар. Контакт тармоғининг пўлат таянчлари ва бошқа конструкциялари қурилиш норма (меъёр) ва қоидалари талабларига риоя қилган ҳолда лойиҳалаштирилади ва тайёрланади.

88–расм. Тўлиқ электр қаршиликни ўлчаш схемаси

Контакт тармоғининг пўлат таянчларини тайёрлаш учун оддий сифатли кам углеродли конструкцион пўлатлардан ҳам фойдаланадилар. Пўлат маркасини ҳавонинг ҳисобий салбий ҳарорати ва қўлланилаётган прокат қалинлигига боғлиқ равишда танлайдилар. Ҳисобий салбий ҳарорат деб қишлик энг совуқ беш кунлик ҳароратини қабул қилиб, компенсацияланмаган симларнинг анкер мосламалари учун энг совуқ кеча-кундуз(сутка)нинг ўртача ҳаво ҳарорати олинади.

Байкал-Амур магистрали (БАМ) тортув билан боғлиқ бўлмаган истеъмолчилари бўйлама энерготаъминотининг контакт тармоғи ва ҳаво линиялари (ҲЛ) учун Байкал кўли ва бошқа сув ҳавзалари бўйида сув кесим(урез)идан 0,5 км масофада, шунингдек 9 баллдан юқори сейсмик участкаларда паст легирланган пўлатдан ишланиб, сурик ёки оргсиликат материал билан икки марта бўялган таянчлар қўллаш тавсия этилади.
Контакт тармоғи ва ҲЛ нинг барча пўлат конструкциялари гуруҳларга тақсимланади. Пайвандлаш, букиш ёки штамплаш усулларини қўллаб тайёрланадиган асосий юк тушадиган, ушлаб турувчи ва қайд этувчи

89–расм. Эгулувчан тусиқнинг метал таянчи.

мосламаларнинг таянчлар, қўзғалмас тўсинлар, ҳаво линиялари (ҲЛ) ва қўшимча симларнинг (юмалоқ пўлатдан ишланган тортгич(тяга)лардан ташқари) кронштейнлари, акнер тортгичларининг кронштейнлари, консолли ва фиксаторли тиргаклар, таянч ва қўзғалмас тўсинлар учун қўшимча-тиргаклар, ўтиш таянчларининг траверслари, фиксаторлар ва фиксаторли кронштейнлар, анкеровкалар шайинлари каби конструкция ва элементлари IV гуруҳига киритилган. Пўлатнинг мустаҳкамлиги тоифасини белгилашда: суратида – вақтинчалик қаршилиги σ_в, махражда эса – оқувчанлик чегараси σ_т, даН/см². Масалан, С44/29 тоифасига вақтинчалик қаршилиги σ_в=44 даН/см² ва оқувчанлик чегараси σ_т= 29 даН/см² бўлган пўлатлар мувофиқ келади. С38/23 тоифали пўлатларнинг чўзилиш, сиқилиш ва букилишга ҳисобий қаршилиги 2100 даН/см² , С44/29 тоифаси - 2600 даН/см², С46/33 тоифаси эса - 2900 даН/см² кўрсаткичга эга.

Контакт тармоғининг пайвандланган конструкциялари учун техник-иқтисодий асослашда термик жиҳатдан пишиқланмаган алюмин бирикмалари, масалан АМг6 маркали, таркибида 6-7% магний ва 0,5-0,7% марганец мавжуд бўлган бирикмани қўллашга йўл қўйилади. ушбу бирикманинг оқувчанлик чегараси 160 МПа, мустаҳкамлик чегараси 320 МПа. Алюмин бирикмаларидан тайёрланган конструкцияларнинг афзаллиги уларнинг енгиллиги ва коррозия(занглаш)га қарши қопламалар қўллаш зарурати йўқлигида. Бу фазилат анча қадрли бўлиб, чунки эксплуатация харажатларини камайтириб, линия ишончлилигини оширади.
Контакт тармоғи металл таянчларининг конструкцияларини оралиқли ва узлуксиз турларга ажратадилар. Улардан биринчиси бурчак (уголок) ҳамда швеллерлардан ишланган фермадан иборат бўлса; иккинчисига – кенг полкали икки таврлар ёки катта диаметрли қувур(труба)лардан (15-25 см) тайёрланган таянчларни киритадилар. Оралиқли конструкция енгилроқ бўлишига қарамай, уларни тайёрлаш бирмунча мураккаб. Узлуксиз конструкциялар аксинча, тайёрлашда оддий, аммо оралиқли конструкцияли таянчларга нисбатан кўпроқ металл (250-100 ) талаб қилади.
Металл таянч шакли (пирамидасимон, призмасимон) эгувчи (букувчи) момент эпюраси конфигурациясига боғлиқ равишда танланади. Масалан, консолли таянчларда бўлгани каби, таянч асосидаги ҳамда унинг учидаги эгувчи момент орасидаги фарқ кичик бўлганида призмасимон шаклни танлайдилар. Эгилувчан тўсинли таянчларнинг учбурчак эпюрасида пирамидасимон шакл мақсадга мувофиқ бўлади.
Эгилувчан тўсин таянчлари пирамидасимон шаклли тўрт қиррали ферма кўринишидаги конструкциядан иборатдир. Ана шундай фермалар бурчакларида бурчакли пўлатдан ишланган устун(тиргак)лар мавжуд. Панжара раскослари 2 устунлар билан пайвандлаш ёрдамида бирлаштирилади. Таянчлар баландлигига кўра уч-тўрт қисм(пояс)дан тузилиб, улар кесими (сечение) эгувчи момент озайгани сари камайиб боради. Рельсларнинг ҳар бир улоғи 3 олдида барча тўрт устунларни бир-бири билан бирлаштириган ва ўзаро Z-симон шаклда жойлашган диафрагмалар 4 ўрнатадилар. Юқори қисмида таянчлар кўндаланг ушлаб турувчи тросларни маҳкамлаш учун қўзғалмас боғлама(обвязка)га 5 эга. Таянчлар таг қисмида эса асос мавжуд бўлиб, унинг ёрдамида таянчлар фундамент (пойдевор) га уланиб, маҳкамланади. Қайд этувчи тросларнинг уланиш (маҳкамланиш) жойларида устунларга махсус кенгайтирувчи мосламалар ўрнатилади.
10 тагача йўлни қоплаган эгилувчан тусиқлар учун, одатда, баландлиги 15 м бўлган; 10 тадан ортиқ темир йўл устини эгаллайдиган эгилувчан тусиқлар учун эса 20 м ли устунлар қўлланади. Контакт тармоғи металл таянчларининг устун (пояс)лари баландлигига кўра турли кесимга эга бурчакли пўлатдан тайёрланади. 5 м узунликдаги бурчаклар (кўпгина таянчлар баландлигига бўлинадиган ўлчам) бир марка кўламида (таянчнинг ажратиладиган қисмида) электрпайвандлаш ёрдамида уланиш жойида устига қўшимча улоқ қўймаган ҳолда улайдилар. Узунлиги 15 ва 20 м ли таянчларни битта тўрт ўқли платформада олиб кетилишини таъминлаш мақсадида икки маркалар уланиш жойи ўзаро болтлар ёрдамида бажарилади.
Металл тежаш мақсадида эгилувчан тўсиқлар таянчлари йўналтирилган қилиб бажарилади (МН – металли, йўналтирилган деб белгиланади), яъни таянчнинг фақат бир томонидан меъёрий (норматив) юклама тушишига ҳисоблайдилар. Бу ҳолда таянчнинг фақат чўзилишга ишлайдиган икки устуни бошқа, сиқилишга ишлайдиган ва бўйлама букилган қилиб тайёрланган икки устунига нисбатан камроқ кесимли қилиб қабул қилинади. Бу йўналтирилмаган устунларга (улар М деб белгиланади) нисбатан 4-5% миқдорида металл тежаш имконини беради. Эгилувчан тўсиқ энг қалин таянчларида ва (каср суратидаги рақам таянч асосидаги юклама таъсир қилаётган сатҳдаги меъёрий эгувчи моментни англатади, тс-м, мажраждаги рақам – таянч баландлигини англатиб, м; 73 рақами – таянчлар ишлаб чиқилган йилни билдиради). Устунлардан ташқари, шунингдек панжара раскослари ҳам йўналтирилган қилиб бажарилган; бу қўшимча равишда 3-4% металл тежаш имконини беради. Эгилувчан тўсиқ у қадар қалин бўлмаган таянчлари учун йўналтирилган панжарани қўллаш озроқ металл тежаш имконини бериб, бу ҳолдаги деталлар сонининг кўпайиши ва тайёрлаш ишларининг мураккаблашуви буни оқламайди. Барча йўналтирилган таянчлар қарама-қарши йўналишда ҳам юклама тушишига (камроқ миқдорда) йўл қўядилар. Эгилувчан тўсиқларнинг бир сатҳда юклама тушишига йўл қўядиган оралиқ таянчлари баландлиги 15 м қилиб, таянч асосида 350, 450 ва 650 кН-м меъёрий эгувчи моментга ҳисобланиб лойиҳалаштирилган бўлса, 20 м ли таянчлар – 650, 1050 ва 1500 кН-м га мўлжалланган. Анкерли йўналтирилган ва таянчларда каср суратидаги рақам таянч асосидаги юклама таъсир қилаётган сатҳдаги меъёрий эгувчи моментни англатади, тс-м, мажраждаги рақам – таянч баландлигини англатиб, м; 73 рақами – таянчлар ишлаб чиқилган йилни билдиради), устунлардан ташқари, шунингдек панжара раскослари ҳам йўналтирилган қилиб бажарилган; бу қўшимча равишда 3-4% металл тежаш имконини беради. Эгилувчан тўсиқларнинг у қадар қалин бўлмаган таянчлари учун йўналтирилган панжарани қўллаш озроқ металл тежаш имконини бериб, бу ҳолдаги деталлар сонининг кўпайиши ва тайёрлаш ишларининг мураккаблашуви буни оқламайди. Барча йўналтирилган таянчлар қарама-қарши йўналишда ҳам юклама тушишига (камроқ миқдорда) йўл қўядилар.
14-жадвал

Таянч тури	Кундаланг улчамлар, м		Норматив эгувчан моменти, кН-м			Огирлик, кг
	пастда	юкорида	М^Н	М^НН	М^НУ
	1,2х1,0	0,4х0,4	350	300	225	765
	1,5х1,0	0,5х0,5	450	400	225	834
	1,5х1,0	0,5х0,5	650	540	225	1011
	1,8х1,0	0,6х0,6	650	500	250	1252
	1,5х1,0	0,5х0,5	450	450	250	1176
	1,5х1,0	0,5х0,5	650	650	250	1486
	1,0х0,6	0,5х0,4	100	100	50	482
	1,0х0,6	0,5х0,4	150	150	100	559
	1,0х1,0	0,835х0,670	400	400	100	790