Ekologiyaning qisqacha rivojlanish tarixi

 
 
 

---

O‘SIMLIKLARNING AYRIM FUNKSIYALARIGA ISSIKLIKNING 
TA’SIRI 
 
Yuksak o‘simliklarda boradigan ayrim fiziologik protsesslar 
(o‘sish, fotosintez, nafas olish va boshqalar) temperaturaga bog‘liq 
holda har xil bo‘ladi va bu protsesslarning kardinal nuqtalari, odatda, 
bir-biriga mos kelmaydi. Shunga ko‘ra, tabiatda, tabiiy hayot 
kechirish 
joyida, 
ayrim 
fiziologik 
protsesslar 
bo‘yicha 
o‘simliklarning umumiy rivojlanishi to‘g‘risida hulosa chiqarish 
qiyin. Lenin issiqlikning o‘simliklarning ayrim funksiyalariga 
ta’sirini o‘rganishni qulaylashtirish maqsadida bu funksiyalarni, 
boshka faktorlardagi kabi, gruppalarga bo‘lamiz. 
Urug‘larning unib chiqishi uchun temperatura ikki xil ta’sir 
ko‘rsatadi: 1) past foydali temperatura ururlarni tinim holatdan 
chiqaradi; 2) temperatura bevosita urug‘larning unib chiqish 
jadalligini belgilaydi. Past temperaturada tinim holatidan chiqadigan 
urug‘lar, odatda, qishi uzoq cho‘ziladigan sovuq iqlimli oblastlar 
populyatsiyalariga kiradi. Masalan, botqoqlik o‘simligi bo‘lgan 
xushbuy mevali moroshkada ayrim urug‘larning unib chiqishi uchun 
5 oy davomida past temperaturada (4-5°) saqlash bilan ta’sir 
ko‘rsatish, urug‘lari to‘liq unib chiqishi uchun esa uni 9 oy 
davomida stratifikatsiya qilish kerak bo‘ladi. Bu tadbir urug‘lar kuz 
va qish davomida unib chiqishining oldini oladi. Ikkinchidan, ayrim 
turdagi o‘simliklar urug‘iga qisqa muddatli yuqori temperatura ta’sir 
ettirib, ulariing unib chiqishini jadallashtirish mumkin. Nihoyat, 
ayrim turdagi o‘simliklar urug‘ining unib chiqishini almashinib 
turadigan temperatura sharoiti tezlashtiradi. 
Urug‘larning 
unib 
chiqishidagi 
temperatura 
chegarasi 
turlarning geografik jihatdan kelib chiqishini ta’riflashda kerak 
bo‘ladi. Odatda, turning tarqalish areali 1qancha keng bo‘lsa, 
mazkur tur urug‘larining unib chiqishi uchun zarur temperatura 
intervali ham shuncha uzun bo‘ladi. V. Larxer (1978) ma’lumotiga 
ko‘ra, 
o‘simliklarning urug‘i 15-30° da, 
mo‘’tadil 
zona 
o‘simliklarining urug‘i 8-25° da va baland tog‘ o‘simliklarining 
urug‘i 5-30° da eng yaxshi unib chikqar ekan. Har xil o‘simliklar 
urug‘ining unib chiqishi uchun zarur bo‘lgan minimal, optimal va 
maksimal temperaturalarga doir ma’lumotlarni umumlashtirish 
mumkin bo‘lar edi, lekin bu ko‘rsatkichlar nihoyatda o‘zgaruvchan 
bo‘lib, o‘z navbatida, boshqa bir qator faktorlarga ham bog‘liq 
bo‘ladi. Temperatura urug‘larning unib chiqish tezligiga ham ta’sir 
ko‘rsatadi: odatda, temperatura ko‘tarilishi bilan urug‘larning unib 
chiqishi jadallashadi. Shunga ko‘ra, yozda unadigan urug‘lar 
(shimoliy areal turlarida) bahorgi past temperaturada yomon hayot 

---

kechirish 
joyida, 
ayrim 
fiziologik 
protsesslar 
bo‘yicha 
o‘simliklarning umumiy rivojlanishi to‘g‘risida xulosa chiqarish 
qiyin. Lekin issiqlikning o‘simliklarning ayrim funksiyalariga 
ta’sirini o‘rganishni qulaylashtirish maqsadida bu funksiyalarni, 
boshqa faktorlardagi kabi, gruppalarga bo‘lamiz. 
Urug‘larning unib chiqishi uchun temperatura ikki xil ta’sir 
ko‘rsatadi: 1) past foydali temperatura urug‘larni tinim holatdan 
chiqaradi; 2) temperatura bevosita urug‘larning unib chiqish 
jadalligini belgilaydi. Past temperaturada tinim holatidan chiqadigan 
urug‘lar, odatda, qishi uzoq cho‘ziladigan sovuq iqlimli oblastlar 
populyatsiyalariga kiradi. Masalan, botqoqlik o‘simligi bo‘lgan 
xushbuy mevali moroshkada ayrim urug‘larning unib chiqishi uchun 
5 oy davomida past temperaturada (4-5°) caqlash bilan ta’sir 
ko‘rsatish, urug‘lari to‘liq unib chiqishi uchun esa uni 9 oy 
davomida stratifikatsiya qilish kerak bo‘ladi. Bu tadbir urug‘lar kuz 
va qish davomida unib chiqishining oldini oladi. Ikkinchidan, ayrim 
turdagi o‘simliklar urug‘iga qiska muddatli yuqori temperatura ta’sir 
ettirib, ularning unib chiqishini jadallashtirish mumkin. Nihoyat, 
ayrim turdagi o‘simliklar urug‘ining unib chiqishini almashinib 
turadigan temperatura sharoiti tezlashtiradi. 
Urug‘larning 
unib 
chiqishndagi 
temperatura 
chegarasi 
turlarning geografik jihatdan kelib chiqishini ta’riflashda kerak 
bo‘ladi. Odatda, turnnng tarqalish areali qancha keng bo‘lsa, mazkur 
tur urug‘larining unib chiqishi uchun zarur temperatura intervali ham 
shuncha uzun bo‘ladi. V. Larxer (1978) ma’lumotiga ko‘ra, 
o‘simliklarning urug‘i 15-30° da, mo‘’tadil zona o‘simliklarining 
urush 8-25° da va baland tog‘ o‘simliklarining urug‘i 5-30° da eng 
yaxshi unib chiqqar ekan. Har xil o‘simliklar urug‘ining unib 
chiqishi uchun zarur bo‘lgan minimal, optimal va maksimal 
temperaturalarga doir ma’lumotlarni umumlashtirish mumkin bular 
edi, lekin bu ko‘rsatkichlar nihoyatda o‘zgaruvchan bo‘lib, o‘z 
navbatida, boshqa bir kator faktorlarga ham bog‘lik bo‘ladi. 
Temperatura urug‘larning unib chiqish tezligiga ham ta’sir 
ko‘rsatadi: odatda, temperatura kutarilishi bilan urug‘larning unib 
chiqishi jadallashadi. Shunga ko‘ra, yozda unadigan urug‘lar 
(shimoliy areal turlarida) bahorgi past temperaturada yomon 
unadi,chunki o‘simtalarning rivojlanishi uchun substrat hali tayyor 
bo‘lmaydi.
O‘sishning temperaturaga bog‘liqik egrichiziri (2rasm) 
«optimal egri chiziq» deb nomlanuvchi shaklga ega, ya’ni 
o‘simliklarning o‘sishida shunday temperatura bo‘ladiki, undan 
o‘sish eng yaxshi boradi, undan past yoki yuqori bo‘lsa, o‘sish 

---

sekinlashadi. Minimum bilan maksimum temperatura egri chiziqning 
abssissa o‘qi bilan kesishuviga to‘g‘ri keladi. 
O‘simlikda kechadiganko‘p protsesslarni belgilovchi minimal 
temperatura ko‘pincha to‘qimalarning muzlash temperaturasiga 
to‘g‘ri keladi, maksimal temperatura esa nobud bo‘lishning 
termal nuqtasidan bir necha daraja past bo‘ladi. Masalan, janub 
o‘simliklaridan qovun bilan oqjuhorining o‘sishi uchun zarur 
minimal temperatura taxminan 15-18° ga, shimol o‘simliklaridan 
no‘xat, bug‘doy va javdar uchun 2-5° ga teng bo‘ladi. O‘rmonlarda 
soyada o‘sadigan o‘simliklar uchun zarur bo‘ladigan minimal 
temperatura 
muzlash 
nuktasidan 
bir 
oz 
yuqori 
bo‘ladi. 
Temperaturaning optimal nuqtasi, ya’ni mazkur tur uchun o‘ziga xos 
bo‘lgan 
darajani 
ma’lum 
darajada 
optimal 
kardinal nuqta bilan harakterlash mumkin. Lekin temperaturaning 
optimal nuqtasi holati ta’sir ko‘rsatadigan temperaturaning davom 
etishi bo‘yicha u yoki boshqa tomonga siljishi mumkin, ya’ni vaqt 
faktoring: hisobga olish kerak bo‘ladi. O‘simlikda har qaysi 
rivojlanish fazasining temperatura optimumi bo‘ladi. Bundan 
tashqari, o‘sishning kardinal nuqtasi holatiga ko‘p faktorlar ta’sir 
ko‘rsatadi: 
mineral 
oziqlanish, 
karbonat 
angidrid, 
kislorod, 
yorug‘lik, konkurent munosabatlar; shuningdek, sistematik; holat 
ham katta rol o‘ynaydi. 
Temperaturaning 
fotosintez 
protsessiga 
ta’siri 
haqida 
«Yorug‘lik» temasida batafsil to‘xtab o‘tiladi. Quyida umumiy 
holatlar ustida to‘xtalib o‘tamiz. Temperaturaning optimal nuqtasi 
holati juda ham o‘zgaruvchandir, u yoritilish intensivligiga, karbonat 
angidrid gazining konsentratsiyasiga bog‘liq bo‘ladi, shuningdek, 
turli o‘simliklar uchun ham har xil va bu holat ularning adaptatsiya 
(moslanish) xossalari bilan izohlanadi. 
O‘simliklardagi fotosintez protsessini belgilovchi minimal 
temperaturalar muzlash temperaturasiga mos keladi. Lekin u har xil 
o‘simliklarda turlicha bo‘ladi. Masalan, baland tog‘larda o‘sadigan 
Ranunculus glaciales, Oxyria digyna o‘simliklarida fotosintez 
boradigan minimal temperatura taxminan 6° ni tashkil qilgani holda, 
O‘rta dengiz rayonlarida o‘sadigan limonda 1
-0
da fotosintez 
protsessi to‘xtaydi. Fotosintezning optimal temperaturasi boshqa 
faktorlar bilan (masalan, yoritilish intensivligi bilan) belgilanadi. 
Lekin shuni ham aytish kerakki, fotosintezning temperatura 
optimumi turning harakteristikasi sifatida xizmat qilmaydi, chunki 
turli hayot sharoitiga oid bo‘lgan populyatsiyalarning temperatura 
optimumi har xil bo‘lishi mumkin. Masalan, dengiz sathidan 1900 m 
balandlikda o‘sadigan qayin daraxtining fotosintez optimumi 14° ni 

---

tashkil etgani holda, 600 m balandlikda 17° atrofida bo‘lishi 
kuzatilgan. 
Nafas olishning issiqlikka bog‘liqligi. Nafas olish protsessi 
fotosintezga teskari, ya’ni moddalar yo‘qolishi to‘xtamaydigan 
protsessdir. U kechayu-kunduz davom etadi. Nafas olishning 
temperaturaga bog‘liqlik egri chizigi prinsip jihatidan optimal 
shaklga ega. Lekin uning uchun eng yuqori nuqta xosdir va u 
temperatura yuqori bo‘ladigan oblastlarda keskin ravishda pasayib 
ketadi. Masalan, kartoshkada egri chiziqning keskin egilishi 
temperatura taxminan 50
0
ga yetganda boshlanib, bundan bir oz 
ko‘tariladigan bo‘lsa, u vaqtda nafas olish keskin pasayadi, 
o‘simlikning barglari optimum darajadan yuqori temperaturaga 
hammasi bo‘lib bir necha minut davomida chidaydi, shundan keyin 
nobud bo‘la boshlaydi (3-rasm). Bundan tashqari, temperaturaning 
nafas olishga ta’siri vaqt faktori bilan uzviy ravishda bog‘liqdir. 
Yuqori temperatura uzoq vaqt davomida ta’sir etishi oqibatida nafas 
olish tezligi doim pasayib ketadi. 
Shunday qilib, nafas olishda temperatura optimumining holati 
ko‘p jixatdan isishning davomiyligiga borliq, ya’ni u