Ekologiyaning qisqacha rivojlanish tarixi

TUPROQ MEXANIK TARKIBINING EKLOGIK AHAMIYATI 
 
Tuproqning mexanik (yoki granulometrik) tarkibi nurash 
protsesslari va keyinchalik ona jinsning biologik qayta ishlanishi 
natijasidir. Odatda, u turli o‘lchamdagi mineral zarrachalarning 
protsent hisobdagi nisbati bilan harakterlanadi. Umuman olganda 
tuproq; mexanik tarkibining o‘simliklarga va o‘simliklar to‘plamiga 
bevosita ko‘rsatadigan ta’siri juda kam desa bo‘ladi. Uning ta’siri, 
masalan, tuproq zichligining ortishida namoyon bo‘ladi. Bu esa 
o‘simliklar ildizining chuqur kirib o‘sishiga to‘sqinlik qiladi. 
Tuproqdagi bo‘shliqlar xajmi uning mexanik tarkibiga bog‘liq 
bo‘ladi. Yirik o‘lchamdagi mineral zarrachalar bo‘shliqlar xajmini 
oshirib, aeratsiya yaxshi borishi uchun imkoniyat yaratadi, lekin 
tuproq,nnng suv saqlash xususiyati pasayib ketadi. Tuproqning 
muxim xossalaridan biri singdirish xususiyatidir. Bunda u uzok, 
muddat davomida ildiz sistemasi joylashgan zonada oziq moddalarii 
caqlab turadi; bu esa asosan tuproqning mayda zarrachalari 
miqdoriga bog‘liq bo‘ladi. Shuning uchun ham gil tuproqlarning 
singdirish xususiyati qumli tuproqlarnikiga qaraganda yuqori 
bo‘ladi. Mayda zarrachalar tuproqning aktiv satxini ancha 
kattalashtiradi va ildizlarning tuproq zarrachalariga tegib turish 
imkoniyatini oshi radi. 
Tuproq zarrachalarining «o‘ziga xos, ya’ni ichki yig‘indi 
yuzasi» oziq moddalarning saqlanib turishida va mikroorganizmlar 
faoliyatida katta ahamiyatga ega. Bu yuza kancha katta bo‘lsa, 
tuproqning ion almashtirish xususiyati shuncha yuqori bo‘ladi va u 

---

shuncha ko‘p suv saqlaydi. Bu satx kichrayishi bilan tuproq zarra-
chalari orasidagi moddalar almashinuvi imkoniyati ham kamayadi. 
Mineral zarrachalar o‘lchamiining maydalashishi tufayli tuproqning 
suv saqlash xususiyati ortadi, aeratsiyasi esa pasayib ketadi. Bunday 
tuproqlar isishi uchun ko‘p issiqlik kerak bo‘ladi (ular «og‘ir 
tuproqlar» deyiladi). 
«Engil tuproq» deganda (mineral zarrachalari ancha yirik 
bo‘ladi), ancha issiq quruk, lekin tarkibida oziq moddalar kam 
bo‘ladigan tuproq haqida tushuncha paydo bo‘ladi. Mineral 
zarrachalari ancha yirik bo‘lgan qumli tuproqlarning gumid iklim 
sharoitida suv va xavo o‘tkazuvchanligi yuqori bo‘ladi, ularniig 
chuqur qatlamlarigacha isiydi, shunga ko‘ra, ular tufayli janubdagi 
ancha issiqsevar o‘simlik turlari shimoliy zonaga kirib borishi 
mumkin. Arid oblastlarda bunday tuproqlar kapillyarlari kamligi 
tufayli gil tuproqlarga Qaraganda namni yaxshi saqlaydn; ular 
o‘simliklarga ancha boy bo‘ladi, bu tuproq tufayli shimol 
o‘simliklari janub tomonga kirib borishi mumkin. Arid zona 
tuproqlari kancha zich bo‘lsa, usimliklar turi ham shuncha kam 
bo‘ladi, tuproq yirik fraksiyalarining ortib borishiga qarab 
o‘simliklar turi ko‘payib boradi. Zich, kislorod kam bo‘ladigan 
tuproqlarda o‘simliklar ildizi har doim ancha yuza joylashadi. 
Tuproqning haqiqiy mexanik tarkibidan tashqari, aloxida 
zarrachalari birlashib, birmuncha mustaqkam agregatlar hosil qilishi 
ham katta ahamiyatga ega, Tuproqning ana shunday strukturasi hosil 
bo‘lishida tuproq kolloidlari, kalsiy karbonat, ildiz tuklari, 
zamburug‘lar mitseliysi, mikroblar ajratganq moddalar, gumus 
(chirindi) va boshqalar katta rol o‘ynaydi. Tuproq gorizontlarining 
strukturasi o‘simliklar ildizi ma’lum chuqurlikkacha kirib borishini 
ta’minlaydi, ko‘p jiqatdan tuproqning suv, xavo va issiqlnk rejimi 
undagi 
mikroorganizmlar 
aktivligiga 
ta’sir etadi, ko‘pincha 
tuproqning oziq moddalarga qancha boyligini ko‘rsatuvchi belgi 
hisoblanadi. Odatda, strukturasiz chirindili tuproqlarda oson 
o‘zlashtiriladigan organik moddalar va azot kam bo‘ladi chirindili 
donador tuproqlar oson o‘zlashtiriladigan mineral tuzlarga (ayniqsa 
azot tuzlarnga) boy bo‘ladi. Tuproqning ana shu barcha xossalari 
tegishli ekologik xususiyatlarga ega bo‘lgan o‘simliklarning 
o‘sishiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. o‘simliklarning psammofitlar 
(qumliklarda o‘sadigan o‘simliklar) singari ekologik gruppasi 
biologiyasi va ekologiyasining xususiyatlari tuproqning «dag‘al» 
mexanik tarkibiga bevosita bog‘lik; bo‘ladi. 
Qum o‘rtacha fraksiyadagi birmuncha silliqlashgan kvars 
donachalaridan tuzilgan bo‘lib, mexanik tarkibiga ko‘ra 0,25—0,5 
mm li fraksiyalar asosiy qismini tashkil etadi, ular 80—90% ga 

---

yetadi. 0,01 mm li fraksiyalar esa mayda changdan iborat va kam 
bo‘ladi. Qumning bunday mexanik tarkibi suv utkazuvchanlikning 
yuqori darajada bo‘lishini ta’minlaydi, chunonchi, 20—25 minut 
davomida 1 m chuqurlikkacha namlanadi. Lekin unga ozgina 
changsimon zarrachalar qo‘shilib kolsa, suv utkazuvchanligi keskin 
pasayib ketadi. Qum yaxshi namlanishi bilan bog‘liq xolda yaxshi 
yuviladi ham (ishqorsizlanadi), shunga ko‘ra, odatda, tarkibida oson 
eriydigan tuzlar bo‘lmaydi; lekin uncha katta bo‘lmagan chuqurlikda 
gips tuplanishi mumkin. qumning kapillyarligi pastligi tufayli uning 
yuzasidan suv kam bug‘lanadi va ma’lum chukurlikda «muallaq» 
xolda uzoq muddat saqlanib turadi. 
Qumlarning 
sochiluvchanligi, 
harakatchanligi 
psam- 
mofitlarning biologik xususiyatlariga katta ta’sir ko‘rsatadi. Bunday 
sharoitda o‘simliklar doim qum bilan ko‘milib kolish xavfi ostida 
bo‘ladi, lekin qumning ko‘chib yurishi va o‘simliklar ildiz 
sistemasining ochilib qolishi substratning yuqori darajada xavo 
o‘tkazuvchanlik xususiyati bilan qoplanib ketadi. Kumni shamol 
uchirib ketishi kam o‘simliklarga salbiy ta’sir ko‘rsatadi, ya’ni 
bunda ularning ildiz sistemasi ochilib koladi. Qumli cho‘llarning 
O‘simliklari kumning shamolda uchib ketishini va kuchib yurishiii 
to‘sadi, shamolning tezligini kamaytiradi, shu yo‘l bilan kumning 
qurib kolishining oldini oladi. Tuproqning temieraturasi, yoritilish 
darajasi va namli- gi ham o‘simliklar turini o‘zgartirib yuboradi. 
Cho‘l sharoitida tuproq namligi cheklangan faktor bo‘lganligi tufayli 
xatto uning o‘simliklar ta’sirida bir oz bo‘lsa kam o‘zgarishi juda 
muxim hisoblanadi. Masalan, psammofit o‘simlik Carex physoides 
zich va qalin shoxlangan ildiz sistemasi orqali atmosfera 
yog‘inlarining deyarli xamma kismini qamrab oladi. 
Psammofitlar 
quyidagi 
ekologik 
xususiyatlari 
bilan 
harakterlanadi. 
1. Substratning juda karakatchanligi ularda xaddan tashkari 
uzun (ba’zan 20 m gacha yetadigan) ildizlar rivojlanishi bilan 
bog‘lik bo‘lib, bu xildagi ildizlar tuproqning nam gorizontida xar 
tomonga yoyilib o‘sadi va o‘simlikni suv bilan ta’minlab turadi. 
2.Psammofitlarning 
ildizi 
qurishdan 
va 
mexanik 
shikastlanishdan 
mustaxkam 
pustlok 
tuqimalari 
bilan 
muxofazalangan bo‘ladi; ayrim turlari (masalan, (Arisfida Karelini) 
da bu xildagi mukofazalanish vositasi aloxida qum g‘ilofdan iborat 
bo‘lib, u qumning sementlangan yopiщqoq moddasidan hosil bo‘ladi. 
3.Psammofitlar kumga kumilib qolishiga qarshi kurashish 
uchun kumning yangi yuzasi yakin joyda qo‘shimcha ildizlar hosil 
kilish reaksiyasiga ega bo‘ladi, bunda asosiy ildizning qum 

---

donachalari tomonidan shikastlanishi qo‘shimcha ildiz chikarishga 
imkon beradi.
4. Barg ork.ali transpiratsiyani kamaytirish yo‘llaridan biri 
mayda barglilik va bargsizlik (afilliya) dir. Yozgi jazirama issiq 
boshlanishi bilan yozgi xazonrezgilik boshlanadi yoki birinchi 
generatsiyadagi yirik barglar keyingi generatsiyadagi ancha mayda 
bo‘lgan barglarga almashinadi. Tukilgan barglarning assimilyatsiya 
funksiyasini novdalar bajarishi mumkin. Birinchi generatsiyadagi 
yozda to‘kiladigan barglarda, odatda, kseromorf tuzilish belgilari 
aniq bo‘lmaydi. Substrata harakatchan bo‘lgani uchun, odatda, psam- 
mofitlar anemoxorlar, ya’ni mevasi shamol yordamida tarqaladigan 
o‘simliklar gruppasiga kiradi. Shunisi qizikki, psammofitlarda, 
odatda, rezavor tipidagi sersuv meva hosil bo‘lmaydi. Substratning 
mexanik xususiyati qoyalarda, sochil- malarda, toshloqlarda 
o‘sadigan o‘simliklar (litofitlar) ga ham katta ta’sir ko‘rsatadi. 
Ildizlar o‘sishi mumkin bo‘lmagan koyalar va toshlar yuzasida 
birinchi navbatda epifit o‘simliklar-mikroorganizmlar, suvutlar, 
lishayniklar o‘sadi, ular uzoq davom etadigan biologik nurashga 
sabab bo‘ladi. Agar qoya va toshlarda yoriqlar bo‘lsa, ayniqsa tuproq 
bilan to‘lgan bo‘lsa, u yerda xasmofit o‘simliklar o‘sadi. Nihoyat, 
harakatchan tog‘ sochilmalarida substratning harakatchanligiga 
moslashgan xilma-xil o‘simliklar turi o‘sadi. Bu xildagi o‘simliklar 
sochilmalarni asta-sekin mustaqkamlaydi, harakatini to‘xtatadi va 
keyinchalik mayda tuproq zarrachalari to‘plangandan keyin u yerda 
butalar va o‘tlar o‘sadi.