Ekologiyaning qisqacha rivojlanish tarixi

TUPROQDAGI SUV VA UNING HARAKATLANISHI 
Tuproqdagi suv o‘simliklarning suvga bo‘lgan jami ehtiyojini 
ta’minlashning birdan-bir amaliy manbadir. U tuproq zarrachalari 
orasidagi bo‘shliqlarda saqlanadi va tuproq umumiy hajmining 30-
60% gacha bo‘lgan qismiga to‘g‘ri keladi. Tuproq zarrachalari 
orasidagi bo‘shliqlarning xossalari umumiy hajmi, ularning hap xil 
o‘lchamdagi shakllari va o‘zaro munosabati, o‘simlikning hayoti 
uchun muhim bo‘lgan suv-fizik xossalari, ya’ni ko‘p yoki kam 
miqdordagi namlikni saqlash qobiliyati hamda suvning tuproqda 
o‘simlik ildizlari orqali harakat qilish tezligini belgilaydi. 
Tuproq zarrachalari orasidagi bo‘shliqlar butunlay suv bilan 
to‘lgan bo‘lishi mumkin. Ammo ko‘pincha suv bo‘shliqlarning bir 
qismini egallaydi, qolgan qismi esa tarkibiga ko‘ra atmosfera 
havosidan farq qiladigan havo bilan to‘lgan bo‘ladi. Qattiq tuproq 
umumiy hajmining 40-70% ni tashkil etadi. Tuproq hajmining qattiq 
faza bilan to‘lmagan qismi bug‘simon holatdagi suvga ega havo 
bilan to‘lgan bo‘ladi. Bunday vaqtda 
tuproq suvga tuyinmagan
deyiladi. 
Tuproqdagi suvning quyidagi formalarini farqlash qabul 
qilingan (Kovda, 1973).
1.Bug‘simon suv
hamisha tuproq havosida mavjud bo‘lib, 
odatda, bu havo suv bug‘lari bilan 100% to‘yingan bo‘ladi. Lekin 
bunday suv miqdori uncha ko‘p bo‘lmaydi va o‘simlikning suv bilan 
ta’minlanishida uncha katta rol o‘ynamaydi. 
2.Kimyoviy bog‘langan suv
(tuproq minerallari tarkibiga 
kiruvchi suv) va 
kristallizatsiya suvi.
O‘simliklar bu suvdan 
foydalana olmaydi. 
3.Fizik bog‘langan suv.
Fizik-ximiyaviy xossalariga ko‘ra, bu 
xildagi suv molekulalari tuproqniig dispers zarrachalari sirtiga 
sorbsiyalanib, parda (plyonka) hosil kiladi. Fizik bog‘langan suv 
mustaqkam borg‘langan
(gidroskopik) va 
bo‘sh bog‘langan
(parda) 
suvga bo‘linadi. Birinchi xildagi suv tuproq zarrachalari yuzasida 
mustaqkam 
saqlanib 
qoladi 
va 
o‘simliklar uchun foydasiz 
hisoblanadi. Ikkinchi xildagi suv kichik tezlikda harakatlanadi. 
Shuning uchun o‘simliklarning undan foydalanishi cheklangan 
bo‘ladi. O‘simliklar ildizining so‘ruvchi kuchi ulardai foydalanishga 
imkon beradi, lekin parda suv zapasi suvni so‘rib oladigai ildiz 
tomon harakat qilish hisobiga tiklanishiga ko‘ra tezroq sarflanadi. 

---

4.Kapillyar suv
tuproq g‘ovaklarida kapillyar-menisk kuchi 
ta’sirida ushlanib turadi, kapillyar oraliqlar qancha tor bo‘lsa, 
kapillyar-menisk 
kuchi 
shuncha 
yuqori 
bo‘ladi. 
Tuproqning 
kapillyarlar orqali suvni yuqoriga ko‘tarib berish xossasi uning suv 
ko‘tarib berish qobiliyati deb ataladi. Kapillyar suv harakatchan 
bo‘ladi, uning joydan-joyga kuchib yurishi o‘simliklar jadal iste’mol 
qilishida sarflanadigan suv zapaslarining o‘rni to‘lishini ta’minlaydi. 
U oson eritadi va unda erigan organik hamda mineral moddalar 
o‘simlik organlari bo‘ylab harakatlanadi. Kapillyar suvning 
bug‘lanishi yerlar sho‘rlanishida rol o‘ynaydi. Kapillyar hoshiya deb 
ataladigai qatlam, ya’ni sizot suvlar sathidan ko‘tarilgan nam qatlam 
hosil kiluvchi 
kapillyar-tiralgan
suvning ko‘tarilish balandligi tuprod 
strukturasiga va mexanik tarkibiga bog‘lik bo‘ladi. Kumli va qumloq 
tuproqli yerlarda bunday ko‘tarilish balandligi 40-60 sm dan 
oshmaydi. Lekin qumoq va soz tuproqli yerlarda 2-7 m ga yetadi. 
Kapillyartiralgan suv sarflanganda (o‘simliklar va bug‘lanish orqali) 
uning o‘rni sizot suvlar hisobiga to‘ladi. Agar sizot suvlar sathi 
ko‘tarilsa, kapillyar hoshiya sathi ham ko‘tariladi yoki aksincha. 
Agar sizot suvlar bilan kapillyar suv o‘rtasida bog‘lanish bo‘lmasa, u 
holda 
kapillyar-muallaq
suv hosil bo‘ladi. Tabiiy sharoitda uning 
tuproq profili bo‘ylab tarqalishida chuqurlik oshgan sari namlik asta-
sekin kamaya boradi; kapillyar-muallaq suvning harakatlanish tezligi 
uncha katta emas. 
Tuproqdagi kapillyar suvning harakatchanligi va harakatlanish 
tezligi tuproq namligiga va boshqa fizik xossalariga bog‘liq bo‘ladi. 
Agar tuproqning namligi yuqori bo‘lsa (sizot suvlar sathi yuqori 
bo‘lgan vaqtda), kapillyar suv tez harakatlanadi namlik pasayganda 
esa harakati susayadi. Soz tuproqli yerlarda suvning kapillyarlar 
bo‘ylab harakatlanishi yuqori bo‘lib, unda nam uzoq masofaga 
siljishi mumkin. Og‘ir soz tuproqli yerlarda mayda kapillyarlardagi 
suv katta kuch bilan ushlanib qoladi, shunga ko‘ra, suvning 
kapillyarlar orqali siljishi juda sust bo‘ladi. Lyossimon qumoq va 
lyoss (sor) tuproqlarda kapillyar suv eng yuqorn va juda tez 
ko‘tariladi (O‘zbekistonda va Kaspiybuyi pasttekisligida). 
5.Tuprovdagi 
erkin suv
og‘irlik kuchi ta’sirida vertikal siljish 
xususiyatiga ega. U yuqori darajada erituvchanlik samaradorligiga 
ega bo‘lib, erigan holatdagi tuzlar va kolloid eritmalar ana shu suv 
bilan birga harakatlanadi. Tuproqda erkin suv ko‘p miqdorda bo‘lsa, 
o‘ta namlikka, botqoqlanishga va berchlanish protseeslarining 
kuchayishiga sabab bo‘ladi. Erkin suv ba’zan gravitatsion, sizot, 
yuza borlangan va muz shaklidagi turlarga bo‘linadi. 

---

Gravitatsion suv
pastga yoki yon tomonga siljiydi, shuningdek, 
sizot suvlargacha yetib borib, ular sathining ko‘tarilishiga sabab 
bo‘ladi. 
Sizot (grunt) suvlar
tuproqning barcha bo‘shliqlari erkin suv bilan 
to‘lishidan yoki chuqur yer osti suvlari bosim kuchi ta’sirida 
ko‘tarilishidan hosil bo‘ladi. Sizot suvlar sathi, odatda, tuproq yuzasi 
relefini takrorlaydi. Sizot suvlar sathi yuqori bo‘lganda yoki ular 
kapillyarlar orqali yuqoriga ko‘tarilganda anaerob protsesslar 
rivojlanadi, arid iqlim sharoitida esa sizot suvlar ko‘p bug‘lanishi 
natijasida ko‘p miqdorda tuzlar to‘planadi. Qumli yerlarda va 
toshloqlarda sizot suvlar eng harakatchan bo‘ladi. Birmuncha pastlik 
yerlarda sizot suvlar sathi yer yuzasiga yaqin (1-1,5 m) joylashgan 
bo‘ladi va kapillyarlar orqali o‘simliklarni suv bilan ta’miilab turadi. 
Suv ayirgichlarda sizot suvlar chuqur (10-15 m gacha) joylashgan 
bo‘ladi va o‘simliklar uchun deyarli ahamiyatga ega bo‘lmaydi. 
Lekin ildiz sistemasi juda chuqur kirib o‘sadigan ba’zi daraxtlar 20-30 m 
gacha chuqurlikdaga sizot suvlardan foydalana oladi. Ko‘pchilik daraxt va 
butalar uchun 10-12 m chuqurlikda joylashgan sizot suvlarning hech qanday 
foydasi yo‘q. Ayrim madaniy o‘simliklar (lavlagi, g‘o‘za, beda) 2-3 m 
chuqurlikda joylashgan sizot suvlardan foydalana oladi. 
Sizot suvlarning minerallashish darajasi kata ahamiyatga ega. 
Chunonchi, uning tarkibidagi tuzlar konsentratsiyasi qancha yuqori bo‘lsa, 
bunday suv o‘simliklar uchun kam foydali bo‘ladi. Shunga ko‘ra, 0,5-3,0 g/l 
optimal konsentratsiya hisoblanadi; yuqori konsentratsiya (12-15 g/l) 
o‘simliklarga salbiy ta’sir ko‘rsatadi, 30-50 g/l konsentratsiyali sizot 
suvlardan esa faqat galofitlar foydalana oladi. Shunday qilib, sizot suvlar 
qancha chuchuk va sathi qancha yuqori bo‘lsa, o‘simliklarning suv bilan 
ta’minlanishida shuncha foydali bo‘ladi. Zich o‘simlik qoplami orqali 
transpiratsiya protsessida ko‘plab suv sarflanishi oqibatida sizot suvlar sathi 
pasayib ketishi mumkin. Bu, odatda, tuproqning botqoqlanish protsessi 
susayishiga, arid zonada (masalan, daraxtlar kanallar bo‘yicha o‘stiriladigan 
joylarda) esa tuproqning sho‘rlanishiga olib keladi. Kuzda, ya’ni 
transpiratsiya protsessi ancha kamaygan vaqtda sho‘rlanish kuchayadi. 
Yer yuzasidagi erkin suv oqimi yerga singish tezligidan yuqori 
bo‘lgan vaqtda yerning nishabi bo‘yicha oqa boshlaydi. Muz holatidagi erkin 
suv o‘simliklar uchun foydasiz hisoblanadi. Lekin qish davrida muz 
holatidagi erkin suv va ayniqsa «doimiy muzliklar» hosil bo‘lishi tuproqning 
suv rejimida va o‘simlik qoplami harakterida sezilarli iz qoldiradi. 
Mamlakatimiz Yevropa qismining shimoli-sharqidagi juda katta territoriya 
va Osiyo qismining shimoli doimiy muzliklar ta’sirida bo‘ladi.