Экологиянидг назарий асослари, табиат билан жамият уртасидаги узаро муносабатлар


Органик ёкилги ёкилиши натижасида углероднинг ажралиб чикиши



Download 1,34 Mb.
bet5/12
Sana27.06.2022
Hajmi1,34 Mb.
#710547
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   12
Bog'liq
1f3eb7bb4d4b17eb32c40960a4a9cc9a ЭКОЛОГИЯ (5)

Органик ёкилги ёкилиши натижасида углероднинг ажралиб чикиши

ХХ асрнинг 80-йилларида Узбекистонда атмосфера xaвoсига чикарилган чикиндиларнинг жами микдори 4,1-4,3 млн. т атрофида, шундан 1,3-1,5 млн. т стационар, 2,6-2,9 млн. т си харакатдаги манбалар хиссасига тугри келган (2-расм). 1990 йилдан эътиборан хавога чикарилаётган чикиндилар йил сайин камайиш йуналишига утди. Бу хол асосан ишлаб чикаришнинг камайиши ва ёкилищан камрок, фойдаланиш (63% ), шунингдек, табиатни мухофаза килиш тадбирларининг тадбик килиниши (37%) билан боглик. Чет эл фирмалари билак курилган янги корхоналар лойихада атроф мухитни иложи борича камрок ифлосланишини назарда тугган холда амалга оширилаёгганлиги туфайли хамда мавжуд саноат корхоналари чет эл мутахассислари иштирокида ва уларнинг тугридан-тугри ёрдамлари асосида модернизация килинаёгганлиги сабабли атмосферага морган сари й камрок чикинди чикарилаёттанлиги кузатилмокда.
Атмосфера хавосини ифлослантирувчи устувор чикиндилар республикада асосан углерод оксиди (карийиб 50 4 ), олтин- гутурт (II) оксиди (15%), учувчи углеводородлар(15%), азот (II) оксиди(9%), каттик аралашмалар(7%) ташкил килади. Умуман олганда минтаиада асоснй ифлослантирувчи чииинди- лар буйича уртача йиллик курсаткичлар хавфли курсаткичлардан пастрок. Куйида Тошкент шахрида атмосфера хавосининг ифлосланиши тадрижий равишда берилган (2-жадвал).
Атмосфера давосининг сифат курсаткичлари буйича республика шахарлар, мутахассисларининг фикрича, учта гурухга: ажратиш мумкин: атмосфера хавосининг ифлосланиши юкори даражада булган шахарлар, буларда бир катор захарли моддаларнинг энг юкори концентрацияси РЭМдан 2-5 марта куп булади. Буларга Тошкент, саноат шахарлари: Олмалик(формальдегид буйича PЭM 6 марта, мис буйича РЭМ 5 марта, маргимуш ва фтор буйича РЭМ 2-4 марта, кургошин РЭМ буйича 2 марта куп), Ангрен(чанг ва азот оксидлари РЭМдан 3 мартадан куп), Охангарон(азот оксиди буйича РЭМдан 11 марта куп, кургошин РЭМ буйича 3 марта куп), Чирчик, (захарли газлар буйича 6-10 марта куп, цемент, чанг РЭМ буйича 6 марта куп, вольфрам бирикмаси буйича РЭМ буйича 5 марта куп, кобалы бирикмаси буйича РЭМ буйича 3 марта куп), Бекобод (чанг буйича РЭМдан 28 марта куп, бенз(а) пирея буйича РЭМ- дан 17 марта куп, ваннадий 5 оксидлари РЭМдан 5 марта куп). ва Гулистон (минерал ва органик чанг буйича РЭМдан 5-20 марта куп,); атмосфера хавоси уртача ифлосланган шахврлар гурухи, уларда захарли газларнинг энг куп микдори РЭМдан 1- 2 марта куп булади, лекин айрим бирикмаларнинг микдори бу
курсаткичдан юкори булиши мумкин. Бу rypyxra Фарина вилоятидаги саноат шахарлари ва тоглар оралигидаги бошка шахарлар киради; атмосфера хавоси кам ифлосланган шахарлар гурухи, бу гурухга купрок, айрим ахоли яшаш пунктлари (Паркент, Бойсун, Дехконобод) хос.

тингугурт икки оксиди (87%), углеводородлар (42%), азот оксиди (39%), автотранспорт барча углерод оксиди (87%), азот оксиди (61%), углеводородлар (58% ), бошка чикиндилар буйича 91% ни ташкил килади. Умуман олганда чикиндиларни хавога чикариш буйича автотранспорт хиссасига 62%, колгани саноат корхоналари pmccacmra тетри келади.
Саноат ишлаб чикаришнинг атмосфера хавосини ифлослантиришдаги улуши куйидагича (% хисобида): ёкилги саноати- 40, электроэнергетика-28, металлургия-14, курилиш индустрияси-5, кимё саноати-3 ни ташкил килади. Ёкилги саноатининг хавони ифлослантирищдаги хиссасининг катгалиги аввало табиий газ, нефть конларида маълум микдордаги ёкилги турларининг ёниш учун сарф этилиши (газ конларида машъалларнинг мавжудлиги), кумир конларида кумирнинг бир кисмининг чанг сифатида осмонга кутарилиши, ёниши, нефть махсулотларининг ёниши ва бошка жараёнлар билан тушунтирилади.
Республикада харакатлаги транспорт турларидан хавога кутарилаётган чикиндиларни хисобга олиш йулга куйилмаган. Маълумотлар ёкилги согиладиган пунктларидан олинган ахборотлар асосида хисоб-китоб килиш билан уларда канча чикиндиларнинг хавога кутарилганлиги аник,панади. Бу йул билан килинган хисоб- китоб тахминан 10% атрофида хатоликка олиб келиши мумкин.
3.1.3. Атмосфера хавоси ифлосланишининг ижтимоий- иктисодий окибатлари
Инсоннинг ифлос хавода нафас олиши купгина кунгилсиз окибатларга олиб келади, баъзан бу хол улим билан тугайди.
Атмосфера хавоси таркибида кургошин, маргимуш, мис ва бошка овир металларнинг каттик, бирикмалари, олтингугур г гази, углерод оксиди, фтор бирикмаси, азот оксиди, аммиак, углеводородлар, бошка газсимон ва суюк, моддалар микдори РЭМ даражасидан ошиб кетса бундай хаво тарик организмга катта таъсир курсатади. Чунончи, олтингугурт (II) оксиди ва унинг бошка бирикмалари хар хавода 0,85 мг дан зиёд булганда кузнинг шиллик, пардасини ва нафас олиш йулини яллиглантиради; олтингутурт гази РЭМ 0,05 мг дан ошганда организмнинг огир бронхит, гастрит, ларингит билан огришига олиб ке- лади, нафас олиш йулида илгаридан мавжуд булган касалликларни кузгайди, бош миянинг баъзи вазифаларини узгартиради, гипогликемия ва гиповитаминозлар пайдо була бошлайди, болаларнинг усишида оркада колиш юз беради, упкада янги элементларнинг вужудга келиши кузатилади.
Углерод оксидининг РЭМ 0,5 мг дан ортиши гемоглобин харакатини кучайтиради, тукималард~ кислороднинг етишмаслигига олиб келади, асаб ва юрак-кон томирлари тизимларининг бетартиб харакатини келтириб чикаради, атесклерознинг келиб чикишига сабабчи булади. Бош айланиш, бош окрик, кучли ялликланиш, юракнинг кучли уриши, уйкунинг бузилиши кузатилади.
Фтор, фторли водород бирикмалари микдори РЭМ 0,005 мг цан зиёд булса, тери ва кузнинг шиллик пардаси нескин яллигланади, бурундан кон келади, тумов, йуталиш, атеросклероз кучаяди. Азот икки оксиди микдори РЭМ 0,06 дан ортса организмда упка ва нафас йулларини кучли яллиглайди, уларда шамоллашнинг вужудга келишига кумаклашади, кон босими камаяди.
Курюшин ва унинг бирикмалари РЭМ 0,0017 мг дан ортганда тупланиш хусусиятига эга булади (организмда захарли моддаларнинг йигилиши)ионнинг таркибини узгартиради ва мия суягига таъсир курсатади, мускулларнинг кучсизланишини оширади, асаб тизимини бузади, бош миянинг шамоллаши, буйрак ва жигарнинг зарарланиши кузатилади. Болалар учун хавфли, жисмоний исиши секинлашади. Табиий кувшин таъсирида организмда модда алмашуви бузилади, болаларнинг аклий жихатдан оркада колиши ва миянинг хроник касалланиши содир булади. Атмосфера хавосининг ифлосланиши нафакат нисон саломатлиги, шунингдек, чорва молларининг касалланишига фаол таъсир этади. Турсунзода шах- ридаги алюминий корхонасининг 80-йиллар ва 90-йилларнинг бошида Узбекистондаги Сариосиё, Узун туманларининг хавосини кучли тарзда ифлослаган даврида куплаб чорва молларининг, касалланиши, жойларда улимига хам олиб келди. Шунингдек маданий экинзорларнинг щриши, дарахтзорларнинг зарар криши содир булди. Айникса, Сариосиё туманидаги бочар фторидли водород газининг таъсирида жиддий зарар курди, довруги достон булган Дашнобод анорлари, узум, урик, полиз экинзорлари тутзорлар бириди ёки мевалар пншса хам уз жойида корайиб колаверди.
Тошкент вилоятида 50-йиларда жуда хам сифатли ва шираси юкори булган холма-хил ковун-тарвузлар етиштирилган, 60-70-йиллардаёк уларни пошиб етилишига хавони ифлосланишининг фаол таъсири туфайли улар бутунлай экилмай куйилди. Эндиликда бу вилоятда ковун хам торвуз хам экилмайди. Худди шундай ахвол Фаргона вилоятида содир булмокда.
Узбекситонада атмосфера хавосининг ифлосланиши натижасида унинг салбий иктисодий окибатлари хам етарли даражада юз бермокда. Олтингугурт икки оксиди маданий усимликлар учун захарли хисобланади. Нам хавода сульфат ишкор хосил килади, ёгингарчилик вактида унга кушилиб ишкорли ёмгир» булиб тушади. Бу ходиса республика худудида унчалик кенг таркалмаган булса хам, лекин саноат шахарлари атрофида «ишкорли ёмгир» мевали дарахтларни бахорда баргларини тешиб юборади, етилиб келаётган меваларнинг сифатини бузади, яъни турли хил буртмалар вужудга келади. Баъзан мевали дарахтларнинг барглари умуман куриб колади ва бунинг окибатида дарахтзорларнинг меъёрида усиши учун кулай экологик шароитлар бузилади. Цемент ишлаб чикарадиган корхоналарнинг атроф мухитта таъсири хам асосан маданий усимликларнинг меъёрида усишига салбий таъсир этиши туфайли кутилган хосилни олишга тускинлик килади, чунки чангни тухтовсиз ёгилиб туриши сабабли усимлик барглари цемент билан копланиб унинг физиологик ривожланиши учун кулай шароитлар йуколади.
3.1.4. Атмосфера хавосини мухофаза к,илиш тадбирлари мажмуаси
Узбекистонда бошка давлатлар катори атмосфера хавосини мухофаза килиш ишлари Узбекистон Республикаси Олий Мажлиси кабул килган «Атмосфера хавосини мухофаза килиш тугрисида»ги конун асосида амалга оширилади, бу конун УзР Олий Мажлиси томонидан 1996 йил 27 декабрда тасдикланган. Атмосфера хавосини мухофаза килиш куп омилларга боглик
1) автотранспортдан чикадиган зарарли чикиндиларни имкони борича камайтириш;
2) саноатга кам чикитли ва чикиндисиз технологияни жорой этиш;
3) маиший чикиндиларни ёкишга бархам бериш;
4) минерал хомашёлар казиб олинадиган конларда ва карерларда турли газ, чанг ва бошкаларни хавога чикишни минимал микдоригача камайтириш ва бошк,. (З-чизма). Хавони энг куп автотранспорт захарлаши туфайли асосий эътиборни саноат билан бирга транспортнинг шу турига каратиш максадга мувофик. Аввало хар бир автомобилни соилом тутиш билан бирга унда фойдаланилаёгган ёкилги турига ахамият бериш даркор. Амалда фойдаланилаётган этилли бензин таркибида коргошиннинг мавжудлиги автомобилларда нейтрализаторлар-зарарли моддаларни тутиб колувчи мосламаларни урнатишга имкон бермайди. Агар курюшин аралаштирилмаган бензин ёкилгисидан фойдаланиш кулга куйилса ташкарига чикарилаёгган чикиндиларнинг катта кисмини тутиб колиш имкони тугилади. Швецияда тажриба тарикасида автомобилларда урнатилган нейтрализатор-каталик филътрдан фойдаланиш натижасида хавога чикарилаёттан углерод оксидини 34 %, углеводородларни 86 %,- азот оксидларини 58 % ra камайтиришга эришилган.
Ёкилгидан фойдаланишда дизел двигатели билан харакатланувчи автомобиллар хам иктисодий, хам экологик тозалик жихатдан устуворликка эга. Дизел двигатели билан харакатланувчи автотранспортда ташцарига чикарилаетган чик,индиларнинг жами захарли даражаси бензин билан юрувчи автомобилларга караганда 3 марта кам. Лекин баъзида дизел ёкилгиси билан харакатланувчи автобус ёки юк автомашиналаридан кучюк, кора тутун чикаёттани кузатилади. У чала ёнган углерод булиб, куядан иборат. Тутун автомобилнинг носогломлигидан хабар беради. Лекин дизел ёкилгисида кургошин йук, углерод оксиди ва углеводородлар микдори 50-90% кам. Гап автотраспортдан хар доим соколом холда фойдаланишга боглик. Атмосфера хавосининг ифлосланишини автомобиллар хисобига кескин камайтиришнинг йули уларни газли ёкилищан фойдаланишга етказишдан иборат. Бу билан захарли газларни деярли 100 марта кам чикишига эришилади. Шунингдек, нефть махсулотларидан фойдаланиш хам анча камаяди. Бу хол хам иктисодий, хам техник жихатдан асосланган. Xозирда Узбекистонда 13 мингдан зиёд автомобиль табиий газ ёкилгиси билан Xapаракат килмокда. Лекин бу сохада автомобилларни табиий газ билан таъминлаш даражаси, газ мосламаларнинг техник жихатдан юкори самарага етмаганлиги туфайли автомобилларни табиий газ ёкилгисига утказиш секин амалга оширилмокда.
Нефть махсулотларининг борган сари кимматлашиб бораёттанлиги ва атмосфера хавосининг ифлосланишида автотранспортнинг хиссаси катталигини эътиборга олган холда автомобилларни электр токи асосида харакатта келтириш буйича амалий ишлар килинмокда. Бу холга 70-йилларнинг бошларидаги нефть кризиси катта туртки булди. 80-йилларда ишлаб чикилган Австралия электромобиллари тезлиги соатига 130 км га тенг, лекин бир марталик электр билак таъминлаш бор-йуги 200 км масофага етди. Хали бу борада юкори техник самарадорликка эришиш учун куп ишлар бажарилиши даркор. Ривожланган мамлакатларда электромобилларнинг энг самарали турини яратиш буйича талай ишлар килинмокда, албатта бу машиналар XXI асрнинг асосий автомобили булиб колади. Электромобил шовкинсиз харакатланганлиги, ташкарига зарарли чикиндиларни чикармаслиги туфайли энг экологик тоза транспорт тури оулиб колади. Эндиликда Куёш нурини электр токига айлантириш асо-
сида харакатга келадиган автомобиль турини яратиш сохасида хам конструкторлик ишлари олиб борилмокда. Атмосферага чикарилаётган саноат чикиндиларини тозалаш катта амалий ахамиятга эга. Газларни тозалаш деганда улардан фойдали моддаларни ажратиб олиш ёки уларни хавфсиз холатга келтириш тушунилади. Шу максадда корхона дудбуронларига газ ва чангларни тутиб колувчи махсус мосламаларни урнатиш хамда уларнинг баркарор самарали ишлашини назорат остида булишлигига эришиш амалий ахамият касб этади. Олтингугурт ангидридидан тозалаш максадида аммиакли усулни каллаш билан сулъфит ва бисульфат аммоний олинади, олтингугурт ангидридини нейтраллаш усулини куллаш билан сулъфит ва сульфат, каталик усулни каллаш билак кучсизрок олтингугурт ишкорини олиш мумкин.
Ишлаб чикариш жараёнида хар кандай мосламаларнинг урнатилишига карамай хавонинг ифлосланиши содир булиши давом этади. Бу борада чикиндисиз ва кам чикупщили ишлаб чикариш технологиясининг кулланиши юкори самара беради. Хомашёни мажмуали ишлаш ва мавжуд технологияни такомиллаштириш йули билан чикупщисиз ишлаб чикаришга эришилади. Бунинг натижасида атроф мух,итга зарарли модцалар бутунлай чикмащди.
Чикиндисиз технологияда ишлаб чикаришни шундай ташкил килиш зарурки, бунда «табиий ресурслар-ишлаб чикариш- истеъмол-иккиламчи ресурслар» занжирининг хар бир тутунида хомашё мажмуали фойдаланилади, энергия исроф килинмайди, махсулотлар тегишли сохалар буйича фойдаланишга йуналтирилади. Бинобарин, бу жараёнлар негизида атмосфера хавоси бутунлай зарар курмайди. Нихоятда самарали чикиндисиз ва кам чикьпщили технология Муборак газни кайта ишлаш корхонасида, Бухоро нефтьни кайта ишлаш мажмуасида тулиги билан кулланилмокда, янгитдан курилаётган Шуртан газ-кимё мажмуасида, Талимаржон ИЭСида бу технология хисобга олинган.
Саноат ривожланган ва транспорт катнови кучли булган шахарларда санитария-мухофаза минтакалари вужудга келтириш айни муддао. Сабаби- саноат корхоналари одатда 500- 1000 метр, баъзан 5-7 км масофага кадар атроф мухит хавосигa кучли таъсир курсатади. Шуни эътиборга олиб мазкур минтака яшил дарахтзор, бутазор ва гулзордан ёки утлокдан иборат булгани маъкул. Дарахт аввало шовкинни ютади, чанг ва турли кимёвий газли чикиндиларни тозалайди. 1 га. майдондаги урмон йилига 32 кг дан 63 кг гача чангни ютади, углерод икки оксидини ютиб кислород ишлаб чикаради.
3.2. Сув ресурсларидан фойдаланиш ва уни тубдан яхшилаш
Курук иклим шароитида сувнинг ахамияти бекиёс улугвор, ахир бекорга айтилмаганку: «сув бор жойда хаёт бор, деб. Дархакикат сув Ер курраси микёсида улкан ахамият касб этади, сув сайёрамизнинг гидросфера кобигини ташкил килган холда бошка кобик,лар билан мустахкам узаро алокада, богликликда мавжуддир. Гидросферанинг хажми хозирда 1,5 млрд. км, унинг 95 хажми ва майдон жихатдан Ер куррасининг 72% кисми Дунё океани билан банд, гидросферанинг 60 минг км (4% ) к,исмини ер ости сувлаpи ташкил килади. Ep кутбларидаги музликларда 24 млн мз ( 1 6%) чучук cys мавжуд. Ep устидаги чучук сувлар микдори 360 минг куб км (0,25%). Дарёлар сувлари хажми 45060 км.Гидросферанинг асосий хусусияти сайёра буйича сувнинг айланма харакатидир, яъни Дунё океана сатхидан бугланишга сара булган намлик ёгин-сочин сифатида унинг катта кисми яна океан юзасига тушади, колганлари курукликка ёмгир ва кор сифатида тушиб, дарёлар окими билан яна гидросферага кайтади.
Марказий Осиё ёки Орол денгизи худуди улкан бекик, (океанга чикмайдиган) хавза булиб, толли кисмида-вужудга келган сув окими бугунлай халк, хужалиги сохаларида сарфланади. Сув такчил булган бу улкада ишлаб чикаришни ривожлантириш сув ресурсларига жуда боглик.
3.2.1. Марказий Осиё сув ресурслари ва улардан фойдаланиш
Узбекистон сув ресурсларини Орол денгизи хавзаси микёсида урганиш жоиз. Чунки, республика худудини икки йорик дарё: Амударё ва Сирдарё кесиб утган, уларнинг сув олиш хавзалари Тянь-Шань ва Помир-Олой тизими тогларида жойлашган. Узбекистонда энг йорик дарё Амударё хисобланади. Унинг ток кисмида сув олувчи хавзаси 227 минг км, унинг хавзасидан хар йили уртача 79 км сув окиб утади. Шундан республика худудида тахминан 6 км (7,5%) сув окими вужудга келади. Сирдарёнинг толли кисмидаги сув олувчи хавзаси майдони 150 минг км, ушбу хавзада хар йили.уртача 38 км сув окиб утади. Шундан тахминан 4 км (карийб 10%) сув Узбекистонда вужудга келади. Киргизистон ва Жанубий Козогистондаги берк ботикларининг сув окими 10,2 км ни ташкил килади. Орол денгизининг уртача йиллик сув хажми 126,9 км
Узбекистон худудида вужудга келадиган ер усти сувларининг уртача йиллик оким хажми 10 км, атрофдан кушимча 89 км сув.келади. Дарёлар окимини тартибга солиш, ирригация ва энергия ишлаб чикариш максадида мамлакатда 53 та катта- кичик сув омбори ва 28 та селхона курилган, сув омборлари- нинг жами сув синими 16 км дан зиёд.
Марказий Осиёда ер усти сувидан фойдаланиш хар бир мамлакат учун белгиланган лимит буйича амалга оширилади ( 3-жадвал) .
Амударе ва Сирдарё хавзаларидаги сув ресурслари хар йили йил бошида 1988 йилда ташкил килинган «Амударё» ва «Сирдарё» хавза сув хужалиги бирлашмалари томонидан Марказий Осиё республикалари орасида кайта таксимланади.

Download 1,34 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   12




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish