Экологиянидг назарий асослари, табиат билан жамият уртасидаги узаро муносабатлар


ГЕОЗКОЛОГИК МУАММОЛАРНИНГ ШАКЛЛАНИШИ, УЛАРНИНГ ОКИБАТЛАРИ ВА ЕЧИМИ



Download 1,34 Mb.
bet3/12
Sana27.06.2022
Hajmi1,34 Mb.
#710547
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   12
Bog'liq
1f3eb7bb4d4b17eb32c40960a4a9cc9a ЭКОЛОГИЯ (5)

ГЕОЗКОЛОГИК МУАММОЛАРНИНГ ШАКЛЛАНИШИ, УЛАРНИНГ ОКИБАТЛАРИ ВА ЕЧИМИ
Атроф мухитни ифлосланиши табиат ва инсон фаолияти билак боглик тарзда руй бериши мумкин. Табиий ифлосланишнинг асосий манбалари: вулконлар отилиши, сел, зилзила, кучки, сув тошкини, кучли шамоллар, ёнгинлар каби табиий жараёнлар натижасида содир булади. Ву турдаги ифлосланиш бевосита табиий жараёнлар билан боглик булиб, унда инсон иштироки булмайди.
Инсон хужалик фаолияти билан бобик барча ифлосланишларни баъзан антропоген ифлосланиш, деб аталади. Антропоген ифлосланиш табиат компонентлари буйича: сувнинг ифлосланиши, хаво ёки тупрокнинг, яна шунингдек, ландшафтларнинг ифлосланиши каби гурухлардан иборат. Антропоген ифлосланиш давомийлигига кура: вактинчалик ва доимий; таркалиш куламига кура: сайёравий (глобал), худудий (регионал) ва махаллий (локал) гурухларга ажратилади. Ифлосланиш тури ва манбалари жихатидан: физик, кимёвий, биологик, механик ва бошка турларга булинади. Уларнинг яна катор тармоклари бор. Масалан,. физик ифлосланишнинг узи иссиклик, ёруглик, шовкин, радиактив, электромагнит билан ифлосланишга ажратилади. Антропоген ифлосланиш кучайган сари турли муаммоларни, баъзан инсон хаёти учун ута хавфли экологик муаммоларни келтириб чикараётганлиги кун сайин равшанлашмокда. Айникса, ушбу муаммоларнинг таъсир кучи ва кулами ортиб бораётганлиги жуда ташвишли холдир.
2.1.Сайёравий геоэкологик муаммолар, уларнинг окибатлари ва олдини олиш тадбирлари
Юкорида кайд этилган кескин муаммолардан бири сайёрвий геоэкологик муаммолардир. Геоэкологик муаммоларнинг айнан, ушбу турининг узига хос хусусияти Ер юзидаги барча инсонларга тааллукли эканлигидир. Инсон томонидан чикарилган чикиндиларнинг бир кисми атмосферада, бир кисми океанларда тупланмокда, яъни чикиндилар изсиз йуколмайди. Энди улар умумбашарият хаётига хавф тугдирмокда. Шу туфайли хам сайёравий геоэкологик муаммоларнинг мохиятини билиш, уларни бартараф килиш йулларини излаш ва зудлик билан амалга ошириш барча мамлакатлар олдидаги ечимини кутаётган бош масала булмоги даркор.
Сайёравий геоэкологик муаммоларга куйида кискарок тарзда булса хам тухталамиз. Дунё «иссикхонаси самараси». Ер атмосфераси таркибидаги барча газлар узига яраша вазифаларини бажаради. Хусусан ис гази (СО2) Ердаги хароратни бир хилда ушлаб туриши туфайли сайёрамизнинг «курпаси» хисобланади. Ис газининг атмосфера хавоси таркибидаги улуши фоиз буйича 0,03 ни ташкил этсада, мавсумлар давомида табиий холда узгариб туради. Маълумотларга караганда, хозир инсон томонидан йилига уртача 22 млрд. т.дан ортик, ис гази атмосферага чикарилмокда. Мутахассисларнинг фикрича, атмосфера таркибидаги ушбу газ микдори кейинги аср мобайнида 10-15 % ra ошган. XI аср урталарига бориб, 40% ra ортиши башорат килинмокда. Ердаги хароратнинг уртача курсаткичи (15атрофида) кутарилиши айнан ушбу газ микдорининг ортиши билан боглик. Ис гази Куёшдан келаёттан киска тулкинли нурларни куп кайтариб, айни вактда Ердан кайтган узун тулкинли нурларни тутиб колиши «иссиклик самараси» жараёнини руёбга чикарувчи асосий манбадир.
Кейинги 100 йил мобайнида Ер шари уртача харорати 1 га ортганлиги кайд этилмокда. Агар шутарздадавомэтаверса, янги аср урталарида Ернинг уртача харорати 3-5 га кадар ошиши кутилмокда. Хароратнинг мунтазам ортиб бориши кандай экологик муаммоларни келтириб чикариши, унинг ижтимоий-иктисодий окибатлари нималар билан тугалланишини мутахассислар томонидан илмийназарий жихатдан асосланмокда.
Географлар сайёра микёсида хароратнинг 1-2% кутарилиши Ернинг табиат зоналарини кутбларга томон 150-500 км га сурилишини таъкидламокдалар. Демак, уртача кенгликларда (дашт минтакасида) галлачилик минтакаларида ёгинлар микдори камаяди, аксинча тропик минтакяда ёгин микдори ортади. Куплаб ахоли зич яшайдиган худудларда хароратнинг кугарилиши, кишилар саломатлигига сезиларли таъсир курсатиши мумкин. Xарорат ва намликнинг жиддий узгариши кишлок хужалигига сезиларли таъсир курсатиши, хусусан Шимолий Американинг марказий кисми ва шунта ухшаш худудларда бурой ва маккажухори хосилдорлиги кескин камайиши кутилмокда.
Ер сайёрасининг харорати 1% га кутарилиши кутбий кенгликлардаги музликларнинг эришини тезлатади. Демак, Дунё океана сатхида кутарилиш булади. Мутахассисларнинг таъкидлашича XXI аср мобайнида Дунё океана сатхи 1-5 метрга кутарилади. Океан сатхининг бунчалик кутарилиши куруклик- нинг салмокли кисмини сув босишига олиб келади. Чунончи, Малъдив ороллари, Океания, Филиппин, Бангладеш, Индонезия, Еарбий Европанинг денгиз сохиллари сув остида колади, Санкт- Петербург, Крхира, Шанхай каби куплаб шахарлар тошкиндан катта талофат куради. Бу сохил буйидаги куплаб ахолини, кишлок ва саноат хужалик ишлаб чикаришни материк ичкарисига кучириш, портларни кайта таъмирлашга олиб келади.
Иклимдаги узгаришлар аста-секин бутун биосферанинг динамик мутаносиблигининг бузилишига сабаб булади. Тарихда иклимда бундай узгаришлар булганлиги маълум, бирок, улар табиий йул билан булган. Тадкикотчиларнинг хулосаларига караганда, Дунё иссикхонаси самараси» иклимнинг сайёравий тарзда исишига таъсир этсада, махаллий иклимни (айникса кутбий кенгликлар атрофида) совушига олиб келар эмиш.
Ушбу муаммоларни бартараф этишнинг ягона йули атмосферага чикарилаётган чикиндилар микдорини камайтиришдир. Хрзир дунё буйича атмосфера хавоси ифлосланишининг 20% АКШ хиссасига тугри келмокда. Шу боисдан, 1997 йили БМТнинг иклим узгаришларига багишланган Конвенциясида атмосферанинг ифлосланишини АКШда 3, Европа Иттифоки мамлакатларида 8, Японияда 6%ra камайтиришга карор цилинди.
«Озон туйнуги муаммоси. Атмосфера хавосининг Ер юзаси сатхидан 15-25 км баландлик кисмида озон катлами мавжуд булиб, уни «озон экрани», деб хам аталади. Озон катлами Куёшан келадиган улътрабинафша нурларни ютиб, Ердаги тирик организмларни унинг зарарли таъсиридан асрайди. Озон катламининг асосий емирувчилари фреон, хладон газлари, фторуглеод ва полифторуглеводород суюкликлар хисобланиб, улар узида озонни емирувчи хлор ва бром атомларини саклайди. Улар кимёвий жихатдан ута инерт моддалар булиб, юкорига - стратосферага томон кугарилиш кобилиятига эга. Бир дона хлор атомы 100 минг озон молекуласини бемалол йук кила олади. Озон катламининг сийраклашиши Ер бетига етиб келадиган улътрабинафша нурлар микдорини ортишига олиб келади. Озон катламига зиён келтирадиган фреон маиший кимё, совутгич жихозларида, атир-упа саноатида кенг кулланилади. Шу ту- файли уни дунё буйича ишлаб чикариш микдори анча юкори (йилига тахминан 700 минг т. атрофида).
Бундан ташкари, кишлок хужалигида кенг кулланиладиган азот угитлар хам озон емирувчи манбалардан асосийлари булиб колмокда. Агар дунё буйича шу минерал угитни ишлаб чикариш 1950 йилда 4,6 млн. т, 1970 йилда 40 млн. т, 1995 йилда 80,7 млн.т га ортганлигини эътиборга олсак, униями халокатли окибатини чамалаш кийин эмас.
Озон катламининг бузилиши илк бор Антарктика осмонида кузатилган, 1987 йили «туйнук» калтталиги АКШ майдонига тенглашди. Бундай «туйнуклар» 1995-1996 йилларда ахоли зич яшайдиган Шимолий Америка, Осиё ва Европа устида хам кузатилди. Унинг окибатида 1982 йилда Янги Зеландия ахолисининг 11 мингдан зиёди тери ракига чалинди, 1987 йилда касалликнинг кучайишидан 160 киши хаётдан куз юмди.
Улътрабинафша нурларнинг меъёрдан ортиши киши opгaнизмини ташки мухитга таъсирчанлигини сусайтиради, тери ракини кузгатади. Ушбу нурлар бошокли экинлар, картошка ва соянинг махсулдорлигини камайтиради, балик ва океан жониворлари яшаш шароитларини ёмонлаштирди. Озон катламини мухофаза килиш борасида дунё микёсида бир катор анжуманлар ва келишувлар утказилмокда. 1989 йилдаги Хелъсинки деклорациясига мувофик, 2000 йилга кадар фреон газларидан ишлаб чикариладиган махсулотлар микдорини камайтиришни боскичма-боскич амалга ошириб бориш тадбирлари курсатиб утилган эди. Германия бу борада оламшумул ишга кул урди, мамлакатда фреон ишлаб чикариш ва улардан совутгичларда фойдаланишга хам чек цуйилди.
Чуллашиш муаммоси. Куруклик юзасининг 40 млн.км майдони кургочилардир худудлардан иборат. Минтакада сугориладиган ерлар 200 млн.га дан зиёд, лалмикор дехкончилик ва яйлов сифатида фойдаланиладиган майдонлар улуши хам салмокли. Дунё ахолисининг 15% дан ортеги (800 млн. киши) айнан шу минтакада истикомат килади. Сугориладиган ерлардаги шурланиш, дефляция, эрозия натижасида тупрокларнинг унумдорлиги йуколмокда. Яйловларда тартибсиз мол бокилиши, довдарахтларнинг утин ва бошка максадларда аёвсиз кесиб юборилиши яроксиз ерлар майдонининг узлуксиз кенгайиб боришига имкон яратмокда. Чуллашиш жараёнини келтириб чикарувчи сабабларнинг салкам 90% и инсон зиммасига тугри келмокда. Эндиликда инсон кули билан бунёд этилган чуллар майдони 9 млн.км га етди. Цуруцлик юзасида йилига 21 млн. ra ер яроксиз холга келтирилмокда, 6 млн.га сугориладиган ер чул тусини олмокда, сугориладиган ерларнинг 90 млн. га шурланишга учраган.
Чуллашиш талафотлари Осиё ва Африка мамлакатларининг анчасида, Австралияда борган сари катта-катга майдонларни уз домига тортмокда. Айникса, 1968-1973 йилларда содир булган Сахрои Кабир фожиаси йилига 20 минг. км махсулдор ерни чул цаърига тортди. Судан мамлакати жанубидаги чул чегараси 17 йил мобайнида (1958 -1974) йилига уртача 5 км дан, жами 80-100 км жанубга сурилди (Рапп, 1976). Умуман Сахрои Кабир майдони йилига 1,5 млн. га атрофида кенгаймокда. Ушбу нохуш жараён Марказий Осиё чулларини хам марк этмасдан утолмаяпти. Чуллашиш ерларни яроксиз холга келтириш билан бирга курюкчил ва ярим кургокчил экотизимлар махсулдорлиги пасайишига сабаб булмоща. Натижада ахолининг турмуш даражаси ёмонлашмоща, турли касалликларнинг пайдо булиш имкониятлари ортмокда, уй-жой, озик-овкат муаммоси каби ижтимоий-иктисодий муаммолар купаймокда.
Кейинги чорак аср давомида факат чуллашиш жараёни натижасида кишлок хужалик махсулотларини йукотилишидан курилган зарар мищори 520 млрд. АКШ долларига етганлиги аникланган.
Кениянинг Найроби шахрида ЮНЕП ташкилоти рахбарлигида 1977 йилда халкаро анжуман булиб, унда «Чуллашишга карши баракат режаси» ишлаб чикилган. Бу режа бир неча йилларга мулжалланган булиб, режага мувофик 1981 йилда Тошкентда хам Халкаро илмий анжуман булиб утди. Х,озир дунёнинг турли мамлакатлари катори Узбекистон Республикасида хам чуллашишнинг олдини олиш, сугориладиган ерлар ва яйловлар махсулдорлигини ошириш борасида катор амалий тадбирлар амалга оширилмоща.
Нам тропик урмонлар майдонининг кискариши. Ушбу урмонлар «сайёрамизнинг упкаси» хисобланганлиги учун хам жуда мухофазага мухтождир. Ер атмосфера хавоси таркибидаги кислород мувозанати айнан мана шу урмонлар ёрдамида сакланиб туради. Бирок, ХХ асрнинг урталаридан то 70-йилларгача дунёдаги урмонлар майдони тенг икки баробарга (50 млн.км. дан 25 млн.км гача) кискарди. Нам тропик урмонларнинг 42% дан ортеги 70-йилларгача кесиб тугатилди. Х,озирда куруклик юзасининг 6% ида нам тропик урмонлар сакланган булсада, улар майдонининг кискариши жуда жадаллик ва тезкорлик билан давом этмокда. Хозирда бундай урмонлар худуди йилига 16-20 млн.га. дан зиёд ёки хар дакикада 25-50 га майдонга кискармокда. Африкадаги нам тропик урмонлар майдони ХХ аср мобайнида 65% га кискарди. Урмонларни кесиш шу алфозда давом этаверса китъадаги катор мамлакатлар (Буркина Фасо,- Котд-Ивуар ва бошкаларда) якин 10-20 йил ичида урмонлар бутунлай йук булиб кетиши мумкин.
Урмонлар майдонининг кискариши урмон ёнгинлари, кишлок хужалик учун янги ерларнинг очилиши, атмосфера хавосининг ифлосланиши ва утин сифатида ёкилиши билан богликдир. ХХI аср бусагасида хам Лотин Америкаси мамлакатлаининг 20%и, Африканинг 60%и ва Осиё мамлакатларининг 10%и энергия эхтиёжи утин ёкиш хисобига кондирилмокда. Шунинг окибатида факат ривожлайаётган мамлакатларнинг: узида йилига 2 млрд. м урмон ёгочи стинга айланмокда.
Сайёрамизда сунгги даврларда руй бераётган халокатли с тошкинлари, кучли-талофатли шамоллар ва чанг-тузонли уронларнинг кучайганлиги, тупрок, дефляцияси ва эрозиясининг тезлашганлиги, иклимдаги руй бераётган узгаришлар, нам тропик Урмонлар майдонининг кискариши окибатидир. Энг хатарлиси хавонинг мусаффолиги йуколиб, кислород мувозанати узгармокда.
Дунё океанининг ифлосланиши. Дунё океана куруклик (литосфера) ва атмосфера билан узвий алокада булган, алохида хусусиятта эга мухитдир. Дунё океанининг ифлосланиши- асосан куруклик, атмосфера ва сув хавзалари (дарёлар)пинг ифлосланиши туфайли руёбга чикади.
Дунё океаннга ташланаёгган нефть малсулотлари, саноат-маиший чикиндилар, окава сувлар, радиактив ва туфли зарарли кимёвий моддалар салмоги йил сайин ортмокда. Якин чорак аср мобайнида океан сувларининг ифлосланиши 1,5-3 мартага купайиши кутилмокда. Дунё океана сувларига ишилаётган нефть микдори йилига тахминан 10 млн. т ни ташкил этмокда. Унинг ярмига якинини (44% ) дарёлар келтираёгган булса, колган катта салмоги денгиз флоти зиммасига тугри келмокда. Денгиз остидан нефть казиб олиш окибатида йилига 100-200 минг т нефть кудук,пардан чикиб океан сувларини ифлосланмокда. Хозирда дунё денгиз транспорти оркали 3 минг номдаги турли кимёвий моддалар ташилмокда. Уларнинг аксарият кисми yra захарли бирикмалар булиб, турли йуллар билан океан сув- ларига кушилмокда. Дунё океанининг пестицидлар билан ифлосланиши жуда хатарлидир. Улар океанларга кишлок хужалик майдонлари ва атмосфера оркали тушмокда. Бундан чорак аср мукаддам дунё океанида 450 минг т ДДТ тупланганлигини мугахассислар хисоблаб чикканлар. Хозирда океанларга факат атмосфера оркали йилига 130 минг т хар хил пестицидлар ёгилаётганлиги маълум.
Океан сувларининг os металлар билан ифлосланиши хам талофатлидир. Дунё буйича ишлаб чикарилаётган симобнинг (9-10 минг т.) 35-50% и, кургошиннинг 2 млн. т.си океанларга тушаётганлиги сир эмас. Калифорния (АКШ) технология института олимлари маълумотлар шуни курсатадики, автомобиль газлари таркибидан ажралиб чикадиган кургошиннинг 50 минг т.си атмосфера оркали океанларга тушар экан.
Курукликдаги барча дарёлар эса йил давомида океанларга 2 млн. т кургошин, 20 минг т кадмий ва 10 минг т симон хадя этади. Булардан ташкари, кемалардан йилига тахминан 7 млн. дона турли металл буюмлар ва 500 минг донадан зиёд шиша идишлар хамда 1 млн. дан ортик, когоз ва пластмасса кутича- лар океанларга маиший чикинди сифатида ташланмокда. Дунё океана сувлари ифлосланишининг зкологик хамда ижтимоий- иктисодий зарарлари бекиёсдир.
Океан сувларига нефть кушилганда сув юзасини нефть пардаси коплаши окибатида океан ва атмосфера уртасида иссиклик, газ ва нам алмашинуви жараёни бузилади. Табиатда сувнлнг айланма харакати, океан юзасицинг радиация хусусиятлари, умуман сувнинг юза катламида унинг физик хоссалари узгаради;
Кутб ёни худудларда нефть билан ифлосланиш муз юзасининг алъбедосини 27-35%ra камайтириши сабабли, музларнинг эриши тезлашади;
Пестицидлар, айникса, ДДТ денгиз флорасида фотосинтезга бархам беради, хайвонларнинг таркалишига халакит беради, денгиз хайвонлари ёг ва жигарида тупланиб, турли овир касалликларни келтириб чикаради;
Океан сувларининг овир металлар билан ифлосланиши денгиз жониворлари ва уларни истеъмол килиш оркали кишиларда ута хавфли касалликларни келтириб чикаради; Океан сувларининг ифлосланишидан дунёнинг турли кисмларидаги машхур сохилларда чумилиш фаолияти тухтатилган, демак, уларнинг мавкеи йуколди; Океан сувининг бир литрида нефть аралашмасининг 1 мг ra ошиши ундаги барча фитопланктонларни, 0,1-0,001 мг га ортиши балик, икраларининг кирилишига олиб келади;
Дунё океана сувларининг нефть махсулотлари билан ифлосланиши, унинг махсулдорлигини 10-20%ra, балик, овлашни 15-25 млн.т.га кискартириб юборади.
Океан сувлари ифлосланишидан факат баликларнинг узидан Япония йилига 100 млн. АКШ доллара микдорида иктисодий зарар кураётган булса, АКШда океан сувлари ифлосланишининг барча йукотишлари 10 млрд. доллардан ортганлиги малум. Шу туфайли дунё океани сувларини ифлосланишдан саклаш учун жахон мамлакатлари биргаликда амалий тадбирлар куллашга киришмок,лари зарур. Акс холда, таникли француз океанологи Жак Кустонинг умидсиз башоратича, ссаноат ва туризм ривожланган йорик давлатлар захарлашни тухтамас эканлар асримизнинг сунгидаёк, океанларда хаёт йуколади» Xa, дарвоке Тур Хейердал хам, «жонсиз океан-жонсиз сайёра», деб бежиз таъкидламаган булса керак.
2.2. Худудий геоэкологик муаммоларнинг вужудга келиши ва уларнинг ечими
Худудий геоэкологик муаммолар сайёрамизнинг айрим йорик табиий чегараларга эга булгак нисбатан катта булакларига хос булсада, улар сони хам тобора ортиб бормокда. Худудий геоэкологик муаммолар жойларнинг узига хос табиий шароитлари, мавжуд ресурслардан нотугри фойдаланиш, саноат чикиндиларининг сув хавзаларига ва атмосферага хаддан ташкари куп чикарилиши, ер-сув ва яйловлардан нотугри фойдаланиш окибатида келиб чикмокда. Ушбу муаммолар алохида худудларгагина тегишли булсада, уларнинг экологик ва ижтимоий-иктисодий окибатлари гоят улкан, уларни уз вактида хал килмаслик келажакда кенг микёсдаги кутилмаган огир экологик к лфатларни келтириб чикариши мумкин.
Худудий муаммолар таркиб топиши жихатидан оддий ва аккаб тоифадаги геоэкологик ходисалардан иборат булади. Мураккаб геоэкологик ходисаларнинг ечими хам мураккаб булиб, куп вакт талаб килади. У тобора мураккаблашиши ва янги худудларни эгаллаш йуналишида ривожланади. Оддий худудий геоэкологик муаммолар хам маконда ва вакт мобайнида ута мураккаблашуви окибатида мураккаб тусга айланиши мумкин.Худудий геоэкологик муаммолар Узбекистон, хусусан Марказий Осиё мамлакатлари учун хам хос булсада, улар тугрисида тегишли бобларда алохида, батафсилрок, тухталишни лозим топдик. Куйида дунёда кенг таркалган «ишкорли» ёмгирлар ёгиши, турли денгиз ва кул хавзаларида вужудга келган геоэкологик муаммоларнинг айримларига тухталамиз.
Атмосферага куплаб турли газларнинг чикарилиши «ишкорли» ёмгирлар ёгишига сабаб булмокда. Ёгинларнинг ишкорланиши асосан органик ёкилжпар (кумир, нефть, мазут) ёкиш ва турли корхоналардан чикариладиган сульфат ангдрид, азот оксид, хлор ва хлорли бирикмалар хисобига вужудга келади.
Одатда ёмгир сувларининг ишкорланиш даражаси - рН- уртача 6,0, ишк,орли ёмгирларда эса рН 5,0 дан кичик булади. Щвеция, Норвегия ва АКШда ёмгир сувларининг ишкорланиши одатдагидан 10 марта, Шотландияда эса минг марта ортганлиги аникланган.
«Ишкорли» ёмгирлар хозирда АКШ, Канада, Еарбий Европа, айникса, Скандинавия мамлакатларига хос булиб, каттагина экологик - иктисодий талофатлар келтирмокда. Ушбу мамлакатлардаги куплаб дарё ва кулларда «ишкорли» ёмгирлар ёгиши туфайли балик ва бошка жониворлар бутунлай кирилиб кетди. АКШнинг Андродиак тогидаги (Нъю-Йорк штата) 214 та кулнинг ярмидан ортикроища баликлар деярли йуколди. Бу ёмгирнинг хатарли окибатлари Норвегиянинг 10%дан ортик худудини ишюл этди, мамлакатдаги 200 мингдан ортик, кул факат «ишкорли» ёмгир туфайли тахлика остида колди.
«Ишкорли» ёмгирлар усимликларга ёмон таъсир этади. Дарахт баргларини муддатдан аввал тукиб, урмонларнинг батамом куришига сабаб булади. Хозирда Еарбий Европа урмонларининг ярмидан купи шу ёмгирлардан захарланган. Унинг кишлок хужалик экинларига келтираётган офати янада бекиёсдир. «Ишкорли» ёмгирлар усимликлар хужайраларида модда алмашинувини узгартиради, уларнинг усиши ва ривожланишини бузади, хосилдорликни камайтириш хисобига кишлок хужаликдан келадиган даромадни камайтиради. «Ишкорли» ёмгирлар туфайли турли иншоотлар катта талофат курмокда. Айникса, мармар ва охактошдан ясалган осмон остидаги очик, музей шахарлар (Греция, Италия ва бошка), тарихий ёдгорликлар, хатто мухаббат рамзи булгак Хиндистондаги Тож-Махал хам унга бардош бера олмаяпти.
«Ишкорли» ёмгирлар ичимлик сувларини ифлослайди, тог жинслари таркибидан тарик организмлар учун захарли симоб, кургошин, кадимий, рух ва бошка металларни сикиб чикаради, балок, танасида симоб тупланишини ортишига таъсир этади. Шу боисдан, инсон саломатлиги учун хам хавф тугдирмокда. Хозирда факатгина Европа худудининг узига йилига 30 млн. т сульфат чикиндилари ташланмокда. Табиатни ишкорланишдан саклаш учун атмосферага чикариладиган сульфат ангидрит ва азот сульфат микдорини кескин камайтириш лозим. Екилги энергиясини тежаш, екав жараёнларини такомиллаштириш, атмосферага чикариладиган сульфат оксидни тутиб колиш, автомобилларда (азот оксид манбаидан бири) этилли бензиндан фойдаланишга бархам бериш билан «ишкорли» ёмгирларни бартараф этиш мумкин.
Дунёнинг турли кисмларида жойлашганлигига карамай денгиз, кул ва дарёларнинг ифлосланиши деярли бир-бирига жуда ухшашдир. Уларнинг ифлосланишида дунё океана каби асосан нефть, пестицидлар, металл ва турли кимёвий моддалар салмокли уринларни эгаллайди. Айникса, табиий шароити кулай, сув транспорта жадал, сохилида куплаб иктисодий ривожланган мамлакатлар жойлашган денгиз, кул ва дарёларнинг экологик холати анча ташвишлидир.
Дунё денгиз транспорта чоррахаси хисобланган, атрофида 20 дан ортик, ривожланган мамлакатларнинг бевосита таъсирига узок даврлардан буён бардош бериб келаётган Урта ер денгизига кемаларнинг узидан йилига 300 минг т дан ортик нефть тукилади. Биргина Рона дарёсининг узи денгизга йилига 50 т. пестицид ва 1250 т детергентлар келтиради. Денгизга бундай дарёлардан 20дан ортеги куйилади. Француз олимлари тадкикот утказган денгиздаги баликларнинг 31 туридан 17 тасида симоб микдори меъёрдан анча ортиклиги аникланди. Денгиз атрофида яшовчи ахолининг унтадан биттаси гепатит вирусини саклайди. 1973 йилда Неаполъда холлеранинг авж олиши окибатида унлаб кишилар хаётдан куз юмди. Денгиздаги экологик холат шунчалик огир ахволдалигидан хозир ундаги кумли сохилларда чумилиш бутунлай такикланган.
Шимолий денгизга куйиладиган Рейн, Везер, Эльба, Темза дарёлари 150 йилдан ортик даврдан бери денгизга т.лаб ифлос чикиндилар келтиради. Денгизда сув кутарилиши ва кайтиши кучли булсада, бирок хозир денгиз сувининг алмашинуви - аралашувига унинг хам курби етмай колди. Денгиз остидан нефть ва газ казиб олиш, кимёвий захарли моддалар ташувчи кемалар катновининг жадаллиги хамда кимёвий ифлосланиш буйича дунёда хеч бир денгиз Шимолий денгизни ортда колдира олмайди. Иилига денгизга 50 млн. т кимёвий чикиндилар ташланади. Буёк; тиш ва кир ювиш махсулотлари кукунлари тайёрлашда кулланиладиган белил (титан оксиди) ишлаб чикаришдан чикадиган 750 минг т ташландиклар хам денгиз сувига кушилади. Шимолий денгиз дунёда баликларга энг бой денгизлардан бири эди. Эндилиликда денгизда тутилган баликларнинг катта кисми (40%гa якини) истеъмолга яроксиз холга келган. 1956 йилда денгиз тюленлари сони 3 мингдан ортик, булган, хозирда бу жониворларнинг атиги 400 таси колган.
Болтик, денгизи хам ифлосланган денгизлар каторига киради. Бу денгиз атрофидаги 10 дан ортик ривожланган мамлакатларнинг бевосита таъсирини узида яккол намоён этмокда. Денгиз сувининг океан суви билан алмашинуви жуда суст эканлиги маълум. Сувнинг юкори катламида кислород режими анча кулай булсада, кейинги йилларда унинг чукуррок кисмларида кислород танкислиги сезилмокда. Мукаддам денгизда водород сулъфид булмаган, хозир эса-айрим ботикларда ушбу газ борлиги аникланди. Денгизнинг хамма кисмларида: фенол, детергентлар, хлоридли углеводородлар - ДДТ, ПХБ, линдана; симоб, кургошин, бензпирен ва бошка захарли кимёвий моддалар учрайди. Улар айникса, сохил буйи туманларда кенг таркалган. Денгизда нефть углеводородлар улуши анча салмокли. Денгиз суви иф- лосланишининг башоратларига караганда, кейинги чорак асрда унга кушиладиган симоб 3-4 марта камайсада, кургошин микдори 2 марта ортиши мумкин (автомобиллардан чикадиган газлар туфайли).
Шимолий Америкадаги Буюк Коллар сувидан 250 дан ортик шахарлар кунига уз эхтиёжлари учун 15 млрд. литр сув олиб, унинг катта кисмини чикинди сув сифатида яна кулларга кайтариб ташлайдилар. Бу куллар таркибидаги Эри, Онтарио ва Мичиган кулларининг жанубий кисмлари жуда ифлосланган. Майдони 26 минг км булган Ер шаридаги чучук сувли йорик куллардан бири Эрига Детройт дарёси сутка давомида 7,5 млн.м чикинди — ташландик сув келтиради. Кулга йил мобайнида 46 млн. т катгик моддалар, 4 млн. т хлоридлар, 27 минг т фосфатлар, 160 минг т азот махсулотлари ташланмокда. Хозирда кулда кислород танкислиги сезилмокда. Онтарио . кулига Ниагара ва бошка дарёлар йилига 4710 т каттик, моддалар, 6 млн. т хлоридлар, 12 минг т фосфатлар ва 146 минг т азотли махсулотлар келтиради. Бу кул шунчалик ифлосланганки, олимларнинг таъкидлашларича, унинг ахволини коникарли холга келтириш учун жуда куп йиллар керак булар экан.
Табиатнинг ноёб муъжизаси хисобланган Байкал кули дунёдаги чучук сув захирасининг 20%ини узида саклаган булиб, сув хажми ва чукурлиги буйича Ер юзасида энг олдинги уринни эгаллайди. Унинг сув микцори Болтик денгизи сувидан куп. У узининг бой табиат олами жихатидан хам (унда 2400 турдан ортик, органик дунё вакиллари, жумладан 52 тур балик яшайди) дунёда тенги йукдир. Кул органик дунёсининг 70%дан ортиги эндимик, яъни бошка хеч каерда учрамайди. Хайвонот цунёсининг 35%и жуда кадимийлиги билан фаркланади. Кул суви кислородга хадцан ташкари бой, атроф манзараси эса бебаходир. Бирок, кейинги даврларда инсон хужалик фаолияти таъсири кулга тахлика солмокда. Унинг атрофида янги ерларнинг злаштирилиши, кул шимолидан Байкал - Амур, жанубидан рансибир магистрал темир йуллари утиши, кулда юк ташишнинг ортиши, Байкалъск шахрида Байкал целлюлозакогоз корхонасининг чикиндилари бу ажойиб кул сувини ифлосланишига сабаб булмокда. Байкалга куплаб дарёларнинг куйилиши унга келадиган ифлос сувлар микдорини ортдирмокда. Кулга якин булган Иркутск - Ангарск -Черемхово металлургия ва кимё саноати, Канск - Ачинскдаги ёкилги -энергетика мажмуаларидан атмосферага чикарилаетган зарарли газлар таъсиридан улкадаги экологик шароит борган сари ёмонлашмокда.
Худди шундай ва шунта ухшащ огир ахвол Кора, Каспий, Орол денгизлари; Балхаш, Иссиккул кабилар учун хам тааллуклидир. Яна куплаб йорик даре хавзаларидаги мураккаб вазиятларни хам худудий геоэкологик муаммолар тоифасига киритиш мумкин. Ушбу муаммоларни бартараф этиш учун тезкоp чоралар курилишини давр курсатмокда, Чунки, юкоридаги денгиз, кул, дарё сохилларида ахоли анча зич жойлашган, дунёга машхур согломлаштириш масканларига бойлиги билан ажралиб туриши купчиликка аён. Кунинг учун улар уз холича мусаффо холда сакланиши лозим.
2.3.Махаллий геоэкапогик муаммоларнинг таркиб топиши ва ечимлари
Геоэкологик муаммоларнинг ушбу турининг вужуда келиши инсон хужалик фаолиятига нисбатан жадалрок, булган, унинг табиатга таъсири сезиларли даражада ортган, хусусан ландшафтларда янги техноген бунёдкорликлар жорой этилган, кискаси антропоген ландшафтлар фаолияти дилан богликдир. Демак, ер юзасининг турли худудларида узига хос геоэкологик муаммолар шаклланганки, буларнинг кулами ва мохияти жихатидан махаллий геоэкологик муаммолар, деб аташ мумкин. Махаллий геоэкологик муаммолар дунё буйича ёки йорик худудлар буйича эътироф этилмасада, уларни бартараф этишга эътиборсизлик жойларда экологик вазиятни кенг куламда таркиб топиши ва мураккаблашишига олиб келиши мумкин. Бирок махаллий геоэкологик муаммолар ташвиши уша жойлар табиати ва ахолиси учун экологик, ижтимоий-иктисодий ва маънавий жихатдан жиддийлиги аён.
Ер юзасининг намгарчилик худудларида боткокликларнинг куритилиши, кургокчил минтакаларда сунъий сугориш, сув омборлар барпо этиш, яйлов чорвачилигини ривожлантириш, ишлаб чикариш корхоналарининг курилиши каби жараёнлардаги айрим номутаносибликлар хамда инсоннинг баъзи пала-партиш фаолияти махаллий геоэкологик муаммолар уткирлашувининг негизини ташкил этади.
Сув омборлари курилиши сугориладиган ерлар майдонини кенгайтиришда, арзон электр куввати ишлаб чикаришда, ахоли яшаш манзилларини сув билак таъминлашда, сув йулларидан фойдаланиш имкониятларини орттириш ва яхшилашда хамда дам олиш масканлари ташкил этишда мухим ахамиятга эгадир.
Бирок сув омборлари катта худуддаги фойдаланиладиган ерларни хам уз каърига тортади.Тугондан куйида дарё сув режимининг узгариши (камайиши) окибатида кайирдаги углок, урмонларнинг куриши, кайир тупрокларда махсулдорлик камайиши кузатилади. Шунингдек, юкори кенгликларда курилган сув омборлари атрофида ерларнинг боткоклашиши руй берса, кургокчил минтакаларда эса бу жараён тупрокларнинг шурланишига сабаб булади (буки Узбекистоннинг текислик кисмидаги деярли барча сув омборлари атрофида кузатиш мумкин) . Мутахассисларнинг фикрича сув омборларнинг табиий мухитга таъсири асосан 4 та геотехник тизим боскичида намоён булади: гидрометеорологик, тупрок-биологик, ландшафт ва ижтимоий- иктисодий.
Чорвок, сув омбори ишга туширилгандан сунг утган дастлабки 10 йил мобайнида атроф худудда 1778 та турли каттаикдаги жарлар пайдо булганини, yнгa якин сурилма харакатлар кузатилганини мутахассислар кайд этадилар. Сув омборидан шимолдаги ёнбагирда жойлашган минтакаларда ер ости увлари сатхининг кутарилиши тупрокнинг боткокланишига сабаб булмокда. Сув омбор жанубида, бугланиш кучли майдонларда эса тупрокда иккинчи даражали шурланиш содир булмокда. Бу иккала холат худуд иктисодиёти ривожланишига ркиддий таъсир курсатмокда.
Узбекистонда, хусусан бутун Марказий Осиёда сугорма дехкончиликнинг жадал ривожлантирилиши окибатида 1936- 1989 йиллар мобайнида 168 та антропоген куллар вужудга келган (Нуриддинов, 1992), улар 6344550 км майдонни эгаллайди. Демак, ушбу кулларнинг хам атроф-мухитга таъсири булиши табиийдир. Мирзачулнинг шимоли-карбида жойлашган Туз- кон чули кадимда шурхок ва кумли массивдан иборат булиб, ер ости сувлари сатхи 10-20 м чукурда булган (1970). Кулнинг пайдо булиши билан ер ости сувлари сатхи 1-3 м гa кутарилди ва кучли бугланиш туфайли сув хавзаси таъсиридаги сугориладиган ерларда тупроклар шурланишга учраб кишлок хужаликда фойдаланишга,яроксиз xoлга колди. Агар Марказий Осиёдаги шур куллардаги туз захйрасининг 93% ини Сарикамиш, Айдаркул, Денгизкул ва Тузконда тупланганлиги инобатга олинса, бу куллар сувининг куриши минтакада туз дефляциясининг янги учоклари пайдо булишидан далолатдир.
Туркманистондаги Корацум канали Амударёдан хар йили 10 км атрофида сув олади. Канал ишга тушгандан буён угган сал кам 40 йил мобайнида чул худудлари табиатида кучли узгаришлар руй берди, хатто куплаб утунлай янги табиий географик мажмуалар хасил булишига сабаб булди. Агар канал узунлигини 1100 км дан ортиклиги, ён атрофга таъсири 1-30 км эканлиги юзасидан тах,цил килинадиган булса, йаналнинг нафакат ижобий, балки минтака учун келтираёгган жиддий экологик, ижтимоий-иктисодий салбий таъсирини хам пайкаш мумкин.
Кизилкумнинг айрим худудларида коракул куйларининг тартибсиз бокилиши, буталарнинг кесилиши, геологик кидирув, бургулаш ва турли курилишлар туфайли экологик вазият кескинлашмокда. Чул кум тупрокларининг зичлиги ва ковушкоклиги кучсиз булганлигидан тезда харакатчан холатга келади. Ворвани бокиш туфайли айникса, сув манбалари (кудуклар) атрофидаги усимликлар кучли узгаришга учрайди, натижада кум кучкиларига сабаб булади. Бундай холатни барча чулларнинг воха- ларга туташ худудларида кенг майдонларда кузатиш мумкин.
Чирчик, Охангарон, Сурхондарё ва Кашкадарёнинг лёсс билан копланган юкори террасаларида (III, IV) сугоришда ишлатилган сувларни дала чеккасига чикариш туфайли жар эрозияси кучаяди (бу жараён эгаллаган майдон Тошкент вохасининг узида 15 минг гектарга етди) . Бу худуддаги экотизимларнинг баркарор ривожланишига уз таъсирини курсатади, окибатда, иктисодиет хам жиддий зарар куради.
Махаллий геоэкологик муаммолар факат каналлар, сув омборлари ёки сугориладиган ерлар, яйловлар ва улар атрофидагина эмас, балки йирик саноат объектлари-иссиклик электр станциялари, ток-металлургия комбинатлари, казилма конлар, ёкилги-энергетика мажмуалари ва хоказолар туфайли хам юзага келиши мумкин. Демак, махаллий геоэкологик муаммолар негизи табиат, хусусан ландшафтлар билан техноген тизим (сув омбор, канал, саноат корхонаси ва б.) нинг озеро таъсири ва, алокасининг салбий натижасидир. Алокаларнинг асоси эса сув, ёки хаво оркали амалга ошади. Узаро таъсир ва алокадаги мувозанатнинг бузилиши барча турдаги геоэкологик муаммоларнинг вужудга келишига имкон яратувчи бош омилдир.
Ш боб

Download 1,34 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   12




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish