Экология асослари ва табиатни муҳофаза қилиш (Ўқув- услубий қўлланма) наманган-2011 Ўзбекистон республикаси

Углерод элементининг табиатда айланиши. Биосферанинг энг муҳим жараёнлари углерод элементининг айланиши билан боғлиқдир. Биосферадаги мураккаб бирикмалар таркибидаги углерод етакчи роль ўйнаб, унинг бирикмалари доимо синтезланиб, ўзгариб, парчаланиб туради. Бунда углероднинг бир қисми айланишдан чиқиб ҳам кетади. Юқорида айтиб ўтилганидек, органик келиб чиқишга эга бўлган фойдали қазилмаларда углерод консерваланган ҳолда тўпланган. Органик моддаларнинг анорганик моддалардан синтезланиши ва унда қатнашадиган организмлар фитоавтотрофлар деб аталади. Органик моддаларнинг тўпланишида қисман улардаги кимёвий реакциялар вақтида ажралган энергиядан фойдаланувчи хемотрофлар ҳам ҳисобга олинади. Тирик организмлар тўқималарида борадиган оксидланиш жараёни натижасида карбонат ангидрид ажралиб чиқади ва бу ҳодиса нафас олиш деб аталади. Ўсимлик ва ҳайвон қолдиқларидаги органик моддаларнинг парчаланиши ҳам карбонат ангидриднинг манбаи ҳисобланади. Ҳар хил тартиблардаги консументларнинг фаолияти туфайли озуқа таркибига кирган органик моддалар қайта ўзгаришида ва пировардида нафас олиш жараёнида карбонат ангидрид ҳолида ажралиб чиқади. Органик моддаларнинг парчаланиши натижасида ҳайвон экскрементлари ва сийдигида ҳам карбонат ангидрид ажралиб чиқади. Карбонат кислотанинг заҳиралари ўсимлик ва ҳайвон қолдиқларининг чириши ҳисобига тўлдириб турилади. Углерод элементи океанларда ўзига хос тарзда айланади. Фитопланктонлар томонидан тўпланган органик моддалар океандаги зоопланктонлар, зообентослар ва нектонлар томонидан ўзлаштирилади. Уларнинг нафас олиши ва қолдиқларининг парчаланиши натижасида карбонат ангидрид ажралиб чиқади ва сувда эриб кетади. Углероднинг бир қисми чўкинди жинслар таркибига кириб, айланишдан чиқиб кетади. Океан билан атмосфера ўртасида шамол ва ҳавонинг ҳаракати туфайли карбонат кислотанинг алмашиниши кузатилади. Инсон фаолияти углероднинг биосферада айланишида катта роль ўйнайди. Ҳар йили одамлар томонидан нафас чиқарилганда 1,08-10⁹ т карбонат анғидрид ажралиб чиқади. Саноат корхоналарида эса йилига 1,254-10⁹ т карбонат ангидрид ажралиб чиқади. Инсон ҳар йили қазилма ҳолдаги углероднинг 5,640⁹т сидан ҳар хил мақсадларда фойдаланади.
Кейинги йилларда ҳавонинг таркибидаги ёниш жараёни натижасида карбонат ангидриднинг миқдори ортиб кетди. Атмосферада карбонат ангидрид миқдорининг ортиб кетиши, Ер юзаси ҳароратининг ортиши, натижада музликларнинг эриб, океанларнинг сатҳи кўтарилишига ҳамда бу салбий оқибатларга олиб келиши мумкин. Шунинг учун инсоният олдида янги энергия манбаларини ва технологик жараёнларни топиш муаммоси турибди. Ўрмонларни кесиб ташлаш ҳам, ерлардан йўл ва қурилиш мақсадларида фойдаланиш кабилар ҳам Ер юзасидаги ўсимлик қоплами майдонининг қисқаришига, натижада ассимиляция жадаллигининг сусайишига олиб келади.