Ecologiya MurodovSh lot doc

6.3-rasm. Ekotizimlar faoliyatining barqarorlik turlari 

(Yu. Odum, 1986; Tsvetkova va boshq., 1999 bo’yicha) 

   

Hozirgi  davrda  suktsessiya  deganda,  tabiiy  va 

antropogen  omillar  ta‘sirida  bitta  hududda  (biotopda)  paydo 

bo’lgan jamoalar (biogeotsenozlar)ni vaqt bo’yicha almashishi 

tushuniladi.  Qandaydir  ta‘sir  natijasida  jamoa  muvozanat 

holatdan chiqqandagina suktsessiya kuzatiladi 

 

Bu holatda paydo bo’ladigan jamoalar ketma-ketligi seriya 

atigi  bizga  dunyoning  yaqin  qismining  xususiyatlaridir;  vaqtning 

bizdan  uzoq qismida  bir  o’lchamli  emas,  masalan  ikki  o’lchamli 

bo’lishi mumkin.  

Hozirgi  paytgacha  juda  oddiy  savolga  ishonchsiz  javob 

berilmoqda:  nima  uchun  vaqt  o’tib  bormoqda?  Bu  yerda  qanday 

qilib  yaqinda  Sankt-  Peterburgda  topilgan  I.  Kantning  «Fazo  va 

vaqt  faqat  katta  miqdorning  bir  qismi  sifatida  mavjud  bo’lishi 

mumkin» deb yozgan  so’zlarini eslash mumkin emas.  

A.A.Fridmanning  nazariyasiga  asosan,  Koinot  dastlab  bir 

nuqtaga  siqilgan  bo’lib,  uning  moddalar  zichligi  esa 

cheklanmagan katta, cheksiz miqdorga ega. Bu boshlang’ich holat 

kosmologik  singulyarlik  (xususiyati)  deb  nom  olgan.  Bu  vaqt  

bizdan  taxminan  15-20  mlrd.  yil  orqada  qolmoqda.  Quyosh 

sistemasi  va  Yerning  yoshi  4,5-5  mlrd.  yilga teng.  Kosmik  hayot 

hali  juda  yosh  hisoblanadi.  Hozirgi  tushunchalar  bo’yicha 

singulyarlik nuqtasidagi hajm 10-35 metr atrofida o’lchamga ega; 

bu  miqdor  uchta  fizik  konstant  kombinatsiyadan  -  bo’shliqdagi 

yorug’lik  tezligi,  doimiy  Plank  va  nyutonli  gravitatsion 

doimiylikdan olingan. 

Shunga 

bog’liq 

holda, 

N.A. 

Xotinskiy 

(1981) 

«Paleogeografik muammo», «fazo-vaqt», agar har bir aniq holatda 

predmet, ham fazoviy, ham vaqt doirasida aniqlanmasa, munozara 

uzoq  vaqt  yechilmay  qoladi.  Aks  holda,  bahs  cheksiz  bo’lishi 

mumkin.  Madomiki,  har  bir  tomon  tabiiy  jarayonlar 

rivojlanishining  senxronli  yoki  metaxronli  misollarini  ko’plab 

keltirish mumkin, ular haqiqatdan o’zining fazo va vaqt miqyosida 

taqqoslab  bo’lmaydigan  miqdoriga  ega.  Bitta  misolga  to’xtalib 

o’tamiz.  Yerning  cho’llanish  gepotezasi  tarafdorlari  oxirgi  10 

ming  yilda  Saxarani,  paleolitda  yashil  va  gullab  yashnagan, 

jo’shqin  daryolari  va  xilma-xil  faunali,  ibtidoiy  jamiyatda  ovchi, 

rassomlarning  bir  nechta  rasmlarida  ifodalanganligini  misol 

keltiradi.  G’arbiy  Sibirning  yalanglanish  tarixi  masalalari  bilan 

shug’ullanuvchi M.I.Neyshtadt (1976) ta‘kidlaydiki, botqoqlik bu 

yerda  10  ming  yil  oralig’ida  katta  o’rmon  daraxtlarini  yo’qotib, 

uzoq  quruqlikdagi  o’rmonlarga  ham  yetib  boradi.  Oxirgi  6  ming 

yilda  botqoqlikning  o’rtacha  yillik  tezligi  110  kv  km  ni  tashkil 

etadi. Shunday qilib, bir vaqtning o’zida har  xil fazo sharoitlarda 

ikkita  tendentsiya  cho’llanish  va  botqoqlanish  mavjud  (7.2  a  - 

94 

107 

---

www.qmii.uz/e-lib 

 

www.qmii.uz/e-lib 

 

  

yoki bosqich deb ataladi. Suktsessiyaning oxirgi davri klimaksdir.