6.2 - rasm. Lokal va global barqarorlik
Sharik topografik yuzada joylashtirilgan bo’lib, uning
holati tashqi sharoitlarga bog’liq: bunday yuzaning cho’kkan
qismi barqarorlikning har xil sathlarini gomeostatik jarayonlar
orqali tavsiflaydi.
A
holatda har qanday ta‘sirda ham tizim
muvozanat holatiga qaytishi mumkin (global yoki lokal).
B
ho’jayralarida kuchli o’zgarishga olib keladi. Radioaktiv
elementlar yadrosining parchalanishi -
α
, -
β
va
γ
nurlaridan
tuzilgan ionlashtiruvchi nurlar hosil qiladi. Uzun to’lqinlar ta‘siri
(yaqin ultrabinafshadan radioto’lqingacha) ionlashtirmaydigan
nurlanish deb ataladi. Ulardan ba‘zilari to’qimalarda issiqlikdan
shikastlanishga olib kelishi (mikrotulqinlar), xo’jayralarni buzishi
va rak kasalligini keltirib chiqarishi mumkin (ultrabinafsha
nurlar).
Quyosh kosmik energiyaning asosiy manbai bo’lib, undan
Yerga zararlangan zarrachalar va elektromagnit to’lqinlar kelib
tushadi («quyosh shamoli»). Quyosh plazmasida protonlar tarkibi
91,3%, alfa–zarrachalari (ikki marta geliyning ionlashgan atomi) –
8,6% va geliyning ionlashgan atomi –0,1% tashkil etadi.
Quyosh elektromagnit nurlanishning spektriga gamma,
rentgenli, ultrabinafsha, ko’rish yorug’ligi, infraqizil va uzun
to’lqinlarga mos keluvchi 0,1 A
0
, 0,1-100 A
0
, 100-3900 A
0
, 3900-
7600 A
0
, 7600 -3·10
7
A
0
kam va 0,3 sm (3·10
7
A
0
) yuqori bo’lgan
nurlar kiradi. Katta energiyaga ega bo’lgan va organik molekulalar
uchun halokatli hisoblangan qisqa 2900 A
0
dan kichik to’lqinli
radiatsiya kvantlari (
α
-nurlanish, uzoqqa boradigan rentgenli va
ultrabinafsha) nurlar, Yer atmosferasining yuqori qatlamlarida
butunlay yutiladi.
Shuning uchun Yerning uzoq o’tmishida, uning gaz
qobig’i bo’lmagan paytda (planetaning evolyutsiya modeli
imkoniyatlaridan biri), uning yuzasida hayot paydo bo’lishi
ehtimoldan uzoq bo’lardi. Shu sababdan Protoerga kosmik hayotni
olib kirish muammo hisoblanadi. Qisqa to’lqinli nurlanishlarning
jarayonlarga ta‘siri, atmosferaning yuqorisida termosferada
favqulodda katta. Ular bilan suv bug’larining fotodissotsiatsiyasi,
kislorod, azot, vodorodning ionlashishi, havo haroratining 1800
0
S
qizish jarayonlariga bog’liq, 55 km balandlikdan boshlanadigan
ozon qatlami uzunroq to’lqinli nurlanishlarni (ultrabinafsha)
yutilishida yetakchi ahamiyatga ega. Ozonning maksimal tarkibi
20-30 km balandlikka to’g’ri keladi; ozon Quyosh radiatsiyasi
energiyasining 4% ga yaqinini yutadi.
Taxmin qilinishicha, Yerda kislorodli atmosfera va ozonli
ekran shakllanguncha quruqlikda hayot paydo bo’lishi mumkin
bo’lmagan, halokatli nurlarni yutuvchi faqat chuqur suv
92
109
www.qmii.uz/e-lib
www.qmii.uz/e-lib
holatda lokal muvozanat bo’lib, u agar tashqi ta‘sir kritik sathdan
oshsa buziladi. Ekologik suktsessiya (quyiga qarang) qiya
topografik yuzadan harakatlanayotgan sharik ko’rinishida tasavvur
qilinishi mumkin.
Umuman olganda, ahamiyatsiz ta‘sirdan so’ng muvozanat
(dinamik muvozanat) holatiga qaytuvchi tizim lokal muvozanatga
ega bo’ladi (masalan, o’tloqni o’rib olingandan keyin yana o’z
holatiga qaytishi). Agar tizim kuchli ta‘sirdan so’ng ham
muvozanat holatiga qayta olsa, bu uning global muvozanat
holdaligini ko’rsatadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |