Ecologiya MurodovSh lot doc

6.4-rasm. Mo’‘tadil iqlim sharoitida jamoalarning 

tabiiy suktsessiyasi 

 

maydonining 

«vakuumli 

ildiz» 

gravitatsion 

maydoni 

(CHernin,1987)da  vakuumli  tebranish  mavjud.  Vakuumdagi 

tebranish  maydonidan  tashqari,  bir  juft  zarrachalar  va  anti 

zarrachalar  paydo  bo’ladi  va  yo’q  bo’ladi.  Ular  ham  o’z-o’zidan 

vakuumdan  qutilib  chiqolmaydi  va  mustaqil  mavjud  bo’la 

olmaydi.  Paydo  bo’lgan  zarrachalar  vakuumdagi  energiyadan 

foydalanadi  va  o’sha  zahotiyoq  qaytarishlari  shart.  Biroq  yuqori 

energiyada zarrachalarni vakuumdan ozod etish mumkin. Vakuum 

fizikasining  kvantli  asosi  ana  shunday.  Koinotning  boshlang’ich 

holati,  o’lchami  va  fe‘l  atvori  unga  xos  kvant  qonuniyatlari, 

mikrodunyo ob‘ektini eslatadi. Agar shunday bo’lsa, u vakuumdan 

paydo  bo’lmaydi.  Ana  shunday  farazni  P.I.Fomen  (Rossiya), 

E.Trayon  (AKSH)  va  boshq.  aytib  o’tgan.  Vakuumda 

energiyaning  katta  zahirasi  to’plangan.  Yadroviy  enregiyadan 

million  marta  ortiq.  Aynan  vakuum  kosmik  vodorodning  katta 

massasini hosil qiladi degan gepoteza mavjud.  

Ekologiya  va paleekologiya  nuqtai nazaridan  hodislarning 

bir vaqtning o’zida sodir bo’lish muammolari muhim ahamiyatga 

ega. Umuman aytganda, vaqtning nisbiy nazariyasi absolyut emas, 

balki nisbiyligi  ma‘lum bo’ldi. Shuning uchun bir vaqtning o’zida 

sodir  bo’lish  degan  tushuncha  va  uning  absolyut  ma‘nosi 

yo’qoladi  (vaqt  mavzusiga  harakat  tezligi  va  ortilish  kuchi  ta‘sir 

etadi).  Bu  mahalliy  farqlanishni,  u  tabiat  rivojlanishining 

metaxronligi yoki fazodagi vaqtning rivojlanishi deb atashni taklif 

etdi.  Yorug’lik  tezligidan  uzoqroq 

¢

zib  ketuvchi  bir  vaqtning 

o’zida 

sodir 

bo’ladigan 

muammolar 

oson 

yechiladi. 

N.P.Gerasimov  va  K.K.Markov  1939  yilda  qadimgi  muzlik 

davrining metaxronniligi to’g’risidagi kontseptsiyasini ilgari surdi. 

Keyinroq  K.K.  Markov  tabiatning  umumiy  ritmli  va  umumiy 

yo’nalishi  o’zgarishi  bilan  bir  qatorda,  Yer  sharining  turli 

xududlarida, 

tabiiy 

muhim 

rivojlanishning 

mintaqaviy 

xususiyatlari muhim ahamiyatga ega ekanligini ta‘kidladi.  

Zamonaviy fan  ko’pgina  narsalarni  endigina  yoritib berdi. 

Kvant  nazariyasiga ko’ra, ham fazo, ham vaqt kvantlangan,  ya‘ni 

uzluksiz – uzlukli. Hatto bironta oddiy zarrachaning tarixini olsak, 

qaysi voqea ilgari, qaysisi keyin ekanliginining aniqligi yo’qoladi. 

Angliyalik  fizik  va  astronom  A.Edingtonning  qat‘iyat  bilan 

yozgan  gepotezasini  eslatib  o’tamiz,  vaqtning  bir  o’lchamligi  bu 

95 

106 

---

www.qmii.uz/e-lib 

 

www.qmii.uz/e-lib 

 

  

Boshlang’ich, oxirgi natija va omillar ta‘siriga bog’liq holda 

suktsissiya  –  autogenli,  allogenli,  birlamchi  va  boshqa  shakllarga 

ajratiladi. 

Autogen  suktsessiya  asosan,  ekotizimlarning  o’zaro  ichki 

harakat ta‘sirida aniqlanadi va uni o’zi paydo bo’luvchi suktsessiya 

deb  yuritiladi.  Allogenli  suktsessiya  ekotizimga  kirishda  tashqi 

kuchlar  ta‘sirida  (bo’ron  yong’in,  vulqon  otilishi);.  Birlamchi 

suktsessiya  oldin  boshqa  jamoalar  bilan  band  qilinmagan 

hududlarda rivojlanadi (masalan, vulqon qoyalarida). 

Barcha suktsessiyalarni progressiv deb atash mumkin. Lekin 

ba‘zi  hollarda,  masalan,  iqlim  sharoiti  harorat  va  namlik  keskin 

o’zgarganda  teskari  yo’nalishda  jamoalar  almashinuvi  ro’y  beradi. 

Bunday suktsessiyalarni biz regressiv deb atashni taklif qilamiz. 

Bunday  suktsessiyaning  (aniqrog’i  paleosuktsessiyaning) 

tavsifli  misoliga,  shimoliy  yarim  sharning  mu‘tadil  mintaqasida 

botqoqliklar qatlamiga ko’milgan daraxtlarni  keltirish mumkin. 

Suktsessiya  jamoalar  yo’q  yoki  muvozanatlashmagan 

jamoalar bor joylarda boshlanadi. 

Bunday  jamoalarda  organik  modda  mahsuloti  (P),  nafas 

olish  tezligidan  (D)  ko’p  yoki  kam.  P(D  bo’lganda  boshlang’ich 

suktsessiya avtotrof, P(D bo’lgandagi suktsessiya esa geterotrof deb 

ataladi. Klimaks holatida P/D(1. Bu nisbat 1 dan qancha chetlashsa, 

ekotizim kamroq yetuk va beqaror bo’ladi.