Ўэбекистон Республикаси п резиденти қузуридаги д авлат ва ж ам ият қурилиш и академияси Ў эбекистон Республикаси Ваэирлар м ахкамаси

13.5. Ўзбекистонда минтақани ривожлаптиришни
давлат томонидан тартибга солишни
такомиллаштириш
Бозор иқтисодиётига ўтаётган мамлакатлар тажри- 
басига кўра минтақавий сиёсат тартибга солиш усуллари 
оркали мамлакат иқтисодиёти таркибий тузилишини 
ўзгартиришга таъсмр этади.
Ўзбекистонда минтақанинг ижтимоий-иқтисодий ри- 
вожланишини давлат томонидан тартибга солишдан 
кўзланган бош мақсад минтақаларни барқарор ривожлан- 
тиришни рагбатлантириш ва иқтисодий-ижтимоий ривож- 
ланиши даражаларида кескин фарқларнинг вужудга ке- 
лишига йўл қўймаслик учун шароит яратишдан иборат.
Мамлакат минтақаларини иқтисодий ва ижтимоий ри- 
вожланишини тартибга солиш мақсадини амалга ошириш- 
нинг аеосий вазифалари қуйидагилардан иборат:
- мамлакатнинг барча минтақаларит
1
барқарор ри- 
вожлантириш, уларнинг иқтисодий ва ижтимоий ривож- 
латии
даражаларини имкон даражада тенглаштириш;
- минтақаларнинг табиий-иқтисодий салоҳиятидан са- 
марали фойдаланиш;
- ишлаб чиқарувчи кучларнинг жойлаштирилиши ва 
ривожланишидаги асоссиз вужудга келтирилган номута- 
носибликни бартараф этиш;
- минтақаларнинг ихтисослашувини оқилоналаштириш 
ва туманлараро иқгисодий алоқаларни оптттмаллаштириш;
- минтақаларнинг ҳудудлараро ва ташқи иқтисодий 
интеграциялашуви, айрим минтақаларнинг иқтисодий ва 
ижтимоий биқиқлигига барҳам бериш.
Давлат томонидан иқтисодиётни тартибга солишнинг 
ҳукуқий шакллари сифатида қонунлар, қонуности ва суд- 
ҳуқуқий хужжатлар. актлар хизмат қилади. Ўзбекистонда 
минтақалар ривожланишини тартибга солишда Президент 
фармонлари, қарор ва фармойишлари, Вазирлар Махка- 
масининг қдрор ва фармойишлари муҳим роль ўйнамоқда.
Минтақалар ривожланишини тартибга солишнинг таш-
283
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

килий-институционал таркиби республика ижрп ҳоки- 
мияти даражасида Вазирлар Маҳкамаси, кўпгина вазир- 
лик ва идоралар томонидан шакллантприлади.
Минтакдларни ривожлантириш умўтмии сиёсати Иқти- 
содиёт вазирлиги томонидан ишлаб чиқилади ва амалга 
оширилади Айрим иқтисодиёт секторлари ва йўналишла- 
ри бўйича минтақавий муаммолар билан Марказий банк, 
Молия вазирлиги, Меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофа- 
за қилиш вазирлиги, Ташқи иқтисодий алоқалар, Инвес- 
тициялар ва савдо вазирлиги, “Ўздавмулк”, Монополия- 
дан чикариш ва ракрбатни ривожлантириш Давлат қўми- 
таси, Қурилиш ва архитектура бўйича қўмита, “Ўзком- 
мунхизмат” агентлиги ва бошқалар шутулланадилар
Мустақиллик йилларида Ўзбекистон Республикасида 
минтақаларнинг иқтисодий ва ижтимоий ривожланиши- 
ни давлат томонидан тартибга солиш қуйидаги йўналиш- 
ларда амалга оширилди:
- минтақалар, туманлар гуруҳи ва туманларни ком- 
плекс ривожлантириш дастурларини ишлаб чиқиш;
- минтақалар минерал хом ашё ресурсларини ком- 
плекс ўзлаштириш, ер-сув ресурсларидан самарали фой- 
даланиш, ташқи атроф муҳитни муҳпфаза қилиш;
- саноат ва унинг тармоқларини ривожлантиришнинг мин- 
такавий ва республика дастурларини ишлаб чикиш, фаолият 
юритаётган ишлаб чиқариш кувватлари профилини ўзгарти- 
риш, хорижий инвестицияли янги корхоналарни 
1
ффиш;
- минтақалар қишлоқ хўжалигини уларнинг табиий- 
иқлим хусусиятларини ҳисобга плган ҳолда ихтисослаш- 
тириш, қишлоқ хўжалигида ислоҳотларни ривожланти- 
риш ва янада чуқурлаштириш бўйича республика, мин- 
тақавий дастурларни ишлаб чиқиш ва амалга ошириш;
- иш билан бандлик, ижтимоий инфратузилмани ри- 
вожлантириш, қишлоқ аҳолисини табиий газ ва ичимлик 
суви билан таъминлаш бўйича республика дастурларини 
амалга ошириш,
- республика ва маҳаллий бошқарув тизимларини та- 
комиллаштириш;
2 8 4
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

- маҳаллий бюджетни мустаҳкамлаш, минтақаларга 
дотация ва субвенциялар ажратиш;
- бошқаришнинг минтақавий-хўжалик тизимини оқило- 
на ташкил этиш максадида мамлакатни маъмурий-ҳуду- 
дий бўлинишини такомиллаштириш.
Минтақа ривожланишини давлат томонидан тартибга 
солиш маҳаллий ўз-ўзини бошқариш органлари иқгисодий 
базаси, мамлакатдаги бюджет тиэимига, тадбиркорликнинг 
ривожланиш кўламига, мулкни давлат тасарруфидан чиқа- 
риш ва хусусийлаштириш шакллари ҳамда усулларига, 
тезлиги, солик имтиезларини қўллаш тажрибаси, бюджет- 
дан ташқари жамғармалар, молиявий ресурслар, ҳудуд- 
нинг инвестициявий ва экспорт имкониятлари, вилоятлараро, 
туманлараро ва ташқи икггисодий алоқаларга, бозор инф- 
ратузилмаси объектлари ривожланиш даражаси, аҳолининг 
иш билан бандлик муаммоларининг хусусиятлари ва мин- 
тақадаги экологик вазиятга боғлик,
Минтака ривожланишини давлат томонидан тўғридан- 
тўғри тартибга солиш республика бюджети, дотация ва 
субвенциялар ҳисобига мақсадли дастурлар ва йирик 
инвестиция лойиҳалари орқали амалга оширилади.
Давлат томонидан ҳудудларни ривожлантиришни тар- 
тибга солиш мақсадида қуйидаги дастурлар ишлаб чиқи- 
либ, амалга оширилмоқда:
1. Саноатни ривожлантириш дастурлари.
2. Қишлақ хўжалигини ривожлангиришни тарггибга солиш. 
Бунда қуйидаги тартиблаш усулларидан фойдаланилмоқца:
- минтақаларда маҳсулот ҳажми, қишлоқ хўжалиги 
экин майдонлари ва минтақаларнинг ихтисослашувини 
тартибга солиш;
- қишлоқда ижтимоий ва бозор инфратузилмасини 
вужудга келтириш;
- қишлоқ хўжалиги ерларининг мелиоратив аҳволини 
яхшилаш;
- қишлоқ хўжалиги корхоналари модций-техника база- 
сини яхшилаш ва мустаҳкамлаш, ишлаб чиқаришга хиз- 
мат кўрсатиш бўйича корхоналар тармоғини яратиш;
285
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

- табиатни мухофаза қилувчи ва гидротехник қурил- 
маларни қуриш;
- зарар кўриб ишловчи ва паст рентабелли қишлоқ 
хўжалиги корхоналарини молиявий жихатдан қўлпаб-қув- 
ватлаш.
Қишлоқ хўжалигида иқгисодий ислоҳотларни чуқурлаш- 
тириш дастурига мувофиқ қишлоқца мулкдорлар синфини, 
фермер хўжаликларини шаклла нтириш жараёнлари давом 
эттирилди, тупроқ унумдорлигини ошириш, селекция ва 
урутчиликни яхшилаш, қишлоқ хўжалиги ишлаб чикдриши 
ҳажмларини ўстириш чора-тадбирлари кўрилади
3. Минтақалар экспорт салоҳиятидан самарали фойдала- 
ниш ва қўшма норхоналарни ташкил этишни тарггибга сопиш.
Эндилнкда республика миқтақаларида, айниқса, кам 
ривожланган минтақаларда қўшма корхоналар ташкил 
этиш, хорнжий инвестицияларни жалб этиш мақсадида 
мақсадли дастурлар тузиш ва уларни рағбатлантириш 
учун солиқ, бож, кредит имтиёзлари механизмини яра- 
тиш мақсадга мувофиқдир.
4. Транспорт-коммуникация тизимига! ривожлантириш. 
Минтақаларда темир йўллар, автомобиль йўлларини 
қуриш ҳудудий сиёсатнинг муҳим қисми ҳисобланади. Бу- 
нинг оқибатида ҳудудларнинг вилоятлараро, туманлараро 
ва ташқи иқтисодий алоқалари кучаяди, тадбиркорлик, 
бизнес ривожланиши, хорижий инвестицияларнн жалб 
этиш учун қулай муҳггг яратилади.
5. Минтақаларнинг ижтимоий ривожланишини тартибга 
солиш.
Ижтимпий соҳани тартибга солишда республика, мин- 
тақавий ва маҳаллий бошқариш даражалари мавжуд. 
Минтақаларнинг ижтимоий ривожланишини давлат то- 
монидан тартибга солиш территориал дастурлар оркали 
амалга оширилади.
Ўзбекистонда қабул қи.пинган дастурларни бажариш 
ва минтақаларнинг ривожланишини тартибга солиш ме- 
ханизмини такомиллаштириш учун қуйидагиларни амал- 
га ошириш мақсадга мувофиқцир:
286
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

- минтақаларни ривожлантириш бўйича республика ҳамда 
мюғгақавий дастурларни танлаш ва уларни амалға ошириш- 
ни асослаш, навпатга қўйиш тизимшп< шакллантириш;
- республика ва мишақавий дастзфла|жи амалга ошириш 
механизмини такомиллаштиржш, будшнг учун мақаллий ҳоким- 
ликлар ва тегишли вазирликларнинг масьулиятини ошириш;
- икхисодиёт тармоқпарини ргшожлантириш бўйича дав- 
лат дастурларининг минтақавий жиҳатларини кучайтириш;
- тармок дастурларининг минтақавий жиҳатлари мо- 
ниторингини ташкш
1
этиш:
- минтақалар ва тармоқ имкониятлари, заҳиралари- 
ни чуқур ўрганиш ва ҳисобга олиш асосида прогноз кўрсат- 
кичларини ишлаб чикиш ва тасдиқлаш;
- дастурларни амалга ошириш устидан қатъий назо- 
ратни кучайтириш, назорат тизимини яратиш.
Минтақаний ривожланишни давлат томонидан тартибга 
солишни такомиллаштириш учун маъмурий қарорлар 
қабул қилиш билангина чекланиб қолмасдан, шу билаи 
бирга, иқтисодий рағбатлантириш характерига эга бўлган 
дастак ва усуллардан фойдаланиш мақсадга мувофиқдир.
Молиявий жиҳатдан қўллаб-қувватлаш учун минта- 
қани танлашда ундаги муаммоли ҳолатларни чуқур ўрга- 
ниш лозим бўлади.
Ҳукумат томонидан ҳудудларни ташкилий-ахборог, ташқи 
иқтисодий фаолият, хорижий кредитлар, грантлар олиш, 
хорижий инвестицияларни жэлб қилиш, халқаро дастур- 
лар ва техник кўмаклар лойиҳаларида иштирок этишида 
ёрдам бериш ва кўллаб-қувватлаш керак бўлади.
Минтакавий ривожланишни тартибга солишда молия- 
вий механизмлардан фойдаланиш муҳим аҳамиятга эга- 
дир. Минтақаларни ривожлантириш учун 1999 йилгача 
мавжуд бўлган бюджетлараро трансфертлар ўз маблағ- 
лари минимал харажатларни қоплай олмайдиган минта- 
қаларга субвенциялар шаклида берилар эди.
Субвенциялар ҳажми Давлат бюджети лойиҳаси би- 
лан биргалиқца тасдикланади. Маблағлар, биринчи навбат- 
да, минтакалардаги гап ҳақи, стипендиялар, нафақа ва 
пенсияларни молиялаштиришга ажратилади.
2 8 7
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

2000 йилда қабул қилинган Ўзбекистон Республикасининг 
“Бюджет тизими тўғрисида”ги Крнуни бу тизимга баъзи $^згар- 
тиришлар киритди. Бу ўзгаришлар жумласига маҳаллий 
бюджетларнинг дефицитсизлиги тўғрисидаги крида киритилди. 
Шунингдек, маҳаллиг! ҳокимликларга тасдиқланга н кўрсат- 
кичлардан юкрри, қўшимча тарзда тушган даромадлардан ўз 
эҳтиёжлари учун ишлатиш ҳуқ
5
’қи берилди.
Маҳаллий бюджетларни баланслаштириш умумдавлат 
солиқлардан ажратмалар нормативлари ва берилган до- 
тацияларни тартибга солиш орқали амалга оширилади.
Республика ҳукумати томонидан маҳаллий ҳокимият 
органлари ва ўзини ўзи бошқариш органларига давлат бош- 
қаруви ваколатлари бир қисмининг ўтказилиши оқнбати- 
да ҳудудий маҳаллий бюджетларнинг ролини оширади
Л с о с и й т а я п ч т у ш у н ч а л а р
Минтақа, ҳудуд, минтақа иқтисодиёти, минтақавий сиёсат, 
минтақа иқтисодий хавфсизлиги, ижтимоий-иқтисодий индика- 
торлар, кўрсаткичлар, минтақа иқтисодий хавфсизлигига таҳ- 
дидлар, ҳудудлар ривожланишидаги тенгсизлик, минтақа рако- 
батбардошлиги, минтақа иқтисодий хавфсизлигини таъминлаш 
концепцияси, территориал-тармоқ кластери, минтақа хавфсиз- 
лигини бошқа.риш тизими