Ўэбекистон Республикаси п резиденти қузуридаги д авлат ва ж ам ият қурилиш и академияси Ў эбекистон Республикаси Ваэирлар м ахкамаси

12-Б О Б . Х У Ф Ё Н А ИҚТИС ОДИЁТ ВА
К О РРУП ЦИ ЯГА Қ А РШ И КУРАШ
12.1. Хуфёва иқтисодиётнинг мазмуни ва вужудга
квлиш сабаблари
Мамлакат иқтисодий хавфсизлигини таъминлашда 
хуфёна иқтисодиёт ва коррупцияга қарши кураш чора- 
тадбирлари муҳим ўрин тутади. Криминал элементлар- 
нинг ишлаб чиқариш ва молиявий муассасаларга, турли 
соҳа, давлат ҳокимияти ва бошқаруви органларига кириб 
бориши оқибатида миллий бойлик, давлат бюджети да- 
ромадларини тақсимлаш на қайта тақсимлаш жараёнида 
улар иштирокияинг кенгайиб бориши миллий ва шу жум- 
ладан, иқтисодий хавфсизликка жиддий хавф солади
Хуфёна иқтисодиёт, коррупция, уюшган жиноятчи- 
лик ҳамма мамлакатларда ва ҳамма даврларда бўлган. 
Икгисодий адабиётларда хуфёна иқтисодиётга турли хил 
таърифлар берилган.
1. Хуфёна иқтисодиёт — қонун асосида ман қилинган 
фаолият турлари.
2. Хуфёна иқтисодиёт - иқтисодий фаолиятнинг куэа- 
тилмаган ва яширин фаолият тури.
3. Хуфёна иқтисодиёт расмий статистикада у ёки бу 
сабабларга кўра ҳисобга олинмаган ҳар қандай иқтисо- 
дий фаолият бўлиб, унда ишлаб чиқарилган маҳсулот ва 
хизматлар ялпи ички маҳсулот таркибига киритилмайди 
ҳамда солиққа тортилишдан четда қолади.
2 3 5
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Хуфёна иқтисодиёт миллий хавфсизликка таҳдид си- 
фатида алоҳида шахслар, шахслар гуруҳи, институцио- 
нал субъектлар ўртасидаги модций неъмат ва хизматлар 
ишлаб чиқариш, тақсимлаш, айирбошлаш ва истеъмол 
қилиш юзасидан бўладиган муносабатлар йиғиндиси 
бўлиб, унинг натижалари расмий статистикада ҳисобга 
олинмайди ва солиққа тортилмайди.
Хуфёна иқтисодиётнинг амал қилиши давлат иқтисо- 
дий хавфсизлигига потенциал ва реал хавф: таҳдид сола- 
ди. У нормал иқтисодий жараёнларга, расмий иқтисоди- 
ётда содир бўладиган даромадларнинг шаклланиши ва 
тақсимланиши, халқаро савдо, инвестициялаш, иқтисо- 
дий ўсиш жараенларига таъсир кўрсатади.
Иқтисодиёт фанида иқтисодиётнинт қайси секторга, 
яъни норасмий, криминал, фактив, хуфёна ёки очиқ, 
расмий иқгисодиётга тегишли экаклигини аниқлашда қуйи- 
даги мезонлар асос қилиб олинади:
- давлатнинг фискал (солиқ) манфаатлари;
- ЯИМнинг реал ҳажми;
- ҳуқуқий параметрлар;
- хўжалик субъектлари ўзаро ҳаракати тавсифи.
Хуфёна иқгисодиёт даромадларни солиққа тортишдан
яширишда намоён бўлади. Солиқ тўлашдаи бўйин товлаш 
усуллари қуйидагилардан иборат:
- турли банкларда бир неча ҳисоб рақамларини очиб, 
улар орқали бухгалтерия ҳисобида тўлиқ кўрсатилмаган 
ҳолда пул операцкяларини амалга ошириш;
- траст, вексел ва бошқа ҳисоблардан фойдаланиш;
- “иккиёқлама бухгалтерия” юритиш, нақд пуллар 
билан муомала қилиш, шу орқали даромад ва пул ту- 
шумларини соликдан яшириш;
- корхонани бир шаҳар, туманда рўйхатдан ўтказиш, 
аммо ҳисоб рақамини бошқа шаҳар, тумандаги банклар- 
да очиш орқали корхона солиқ тўлашдан рўйхатга олин- 
ган жойида ҳам, фаолият юритган жойида ҳам қочади, 
яъни бўйин товлайди;
- ҳисобга олинмаган харажатлар хисобига сотилаёт-
2 3 6
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ган маҳсулот (хиамат, ишлар)нинг таннархини ошириб 
кўрсатиш;
- расмий ҳисоб ва тўлов хужжатларида томонларнинг 
келишувига асосан бажарилган иш (кўрсатилган хизмат- 
лар) қиймати паст нархларда кўрсатилади, унинг қолган 
қисми накд пул шаклида ўзаро тақсимлаб олинади. Нақд 
пуллардаги даромад солиққа тортишдан яширилади.
Хуфёна иқтисодмёт доирасида амалга ошириладиган 
операцияларни қуйидаги турларга бўлиш мумкин:
- тўлиқ бухгалтерлик ҳисобидан чиқарилган, ҳеч қаерда 
ҳисобга олинмайдиган ҳўжалик-молия операциялари Бун- 
дай операциялар ҳуқуқий жиҳатдан рўйхатга олинган ва 
умуман рўйхатга олинмаган корхоналар томонидан амал- 
га оширилади;
- қисман яширилган операциялар. Бунда корхоналар 
томонидан амалга оширилган операцияларни бир қисми, 
яъни олинган даромаднинг бир қисми бухгалтерияда 
ҳисобга олинмайди, солиққа тортишдан яширилади.
Хуфёна иқтисодиёт амалдаги қонунчиликка зид кели- 
ши ёки зид келмаслиги нуктаи назаридан криминал, жи- 
ноий ёки кузатилмаган хуфёна иқгисодиёт секторларига 
ажратилади. Криминал, яъни жиноий, қора хуфёна иқти- 
содиётда умуман иқтисодий фаолият яширилади. Куза- 
тилмаган, норасмтгй иқтисодиёт секторида сарф харажат, 
даромад яширилади ёки умуман ҳисобга олинмайди'.
Криминал, жиноий хуфёна иқтисодиётни ноқонуний 
ишлаб чиқариш, яширин ишлаб чиқариш ва онгли ра- 
вишда олдиндан режалаштириб, ғаразли мақсадларни 
кўзлаб қилинган жиноятлар ташкил этади.
Ноқонуний ишлаб чиқаришга бизнес ва тадбиркорлик 
шаклида ташкил этилган, қонунчиликда қатъиян ман 
қилинган фаолият турлари киради Бундай фаолият тур- 
ларига қуйидагилар киради: 1
1 Вечканоп Г.С. Экономичегкая безопаеность. Учебник для вуаов - СПб.: 
Питер 2007. Глава 12; Попов Ю.Н., Тарасов М.Е. Тсневая экономика 
н системе риночного хояяйства. Учебник. —М.: Дело, 2005. —С 11-43.
2 3 7
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

- қурол-яроғ ишлаб чиқариш ва сотиш;
- наркобизнес:
- контрабанда;
- қиморхона, қимор ўйинларини ташкил этиш;
- одим савдоси;
- фоқишабозлик ва ҳ.к
Ушбу фаолият турлари яширин, нолегал корхона, цех, 
яширин бизнес вг тадбиркорлик субъектлари ёки расмий 
равишда фаолият юритаётган корхоналар (фирмалар) шак- 
лида тянпсил этилади. Яширин, жиноий хуфёна иқгисодиёт 
доирасида уюшган жиноятчилик вужудга келиб, ривожла- 
нади. Уюшган жиноятчиликка асосланган жиноий хуфёна 
иқгисодиёт кўлгина ҳолатларда юқррида баён қилинган 
крнунчиликда ман қилинган товарлар ва хизматлар ишлаб 
1сиқариш ҳамда сотиш билан шуғулланади Яширин ишлаб 
чикдришдан кўзланган мақсад ҳаддан ташқари юқрри даро- 
мад олиш, солиқ тўламаслик, техника хавфсизлиги ва меҳ- 
нат муҳофазаси қоидаларини бузиш орқали ишлаб чиқа- 
ришни ташкил этиш, юқори трансакция харажатларининг 
мавжудлигқдир. Хуфёна ишлаб чиқариш ташкиллаштирил- 
ган, уташган жиноятчилик асосида ёки мустақил якка тар- 
тибдаги жиноятчилик асосида амалга оширилади
Уюшган жиноий иқгисодий фаолият шаклларидан бири 
рэкетдир. Рэкет одимларни қўрқитиш, шантаж қилишга асос- 
ланган бизнес ҳисобланади. Рэкет таъмагирлик ва криминал 
монополия шаклларида намоен бўлади Таъмагирлик зўра- 
вонлик ёки криминал рақобат усуллари орқали бизнес 
субъектларига таҳдид қилиб, улардан пул ундириш ҳисоб- 
ланади. Криминал монополия криминал, жиноий воситалар- 
дан фойдаланиб, рақобатчини қурқитиш ёки йўқ қшшшдир.
Яширин, рўйхатга олинмаган корхона ва ишлаб чиқа- 
ришларни, цехларни ташкил этишнияг асосий сабаблари 
кичик бизнес ва тадбиркорликни ташкил қилишда юқори 
технологик харажатлар қилишнинг қийинлиги,