E. Z. Nuriddinov n izom iy nom LI tdpu «Xorijiy m am lakatlar tarixi»

JADVALNI  TO ‘ LDIRING.
ARAB  DAVLATLARIDA  OZODLIK  KURASHI
Davlatlar
Ozodlik  kurashi xususiyatlari
1 4 -§ .  Tropik  va  Janubiy  Afrika  davlatlari
Birinchi  jahon
 
urushidan  keyingi
 
Afrika  siyosiy  xaritasi
Tropik Afrika deganda Afrikaning shim oli va jan u - 
bi  orasidagi  o ‘lka  hudud  tushuniladi.  X V II—XIX 
asrla r  d avom ida  bu  h u d u d   Y evropa  d avlatlari 
tom onidan bosib olingan.  C hunonchi,  Dagomeya, 
K a m e ru n ,  S en eg a l,  M ali,  R u a n d a ,  S o m a li,  T o g o ,  M ark aziy   A frik a 
Respublikasi,  G vineya,  G ab o n ,  C had,  Kongo,  Niger,  M avritaniya,  M ada- 
gaskar va boshqalar Fransiya  m ustam lakalari edi.  Buyuk  Britaniya esa  G an a, 
Malavi,  N yasalend,  U ganda,  Sudan,  Keniya,  Nigeriya,  S erra-L eone,  G a m - 
biyaga  egalik  qilardi.  Y evropaning  biroz  rivojlangan  kichik  davlatlari  ham  
m ustam lakalardan  quruq  qolm agan.  M asalan,  Belgiya  hozirgi  Z air  hudu- 
diga  (Belgiya  Kongosi  deb  atalardi)  egalik  qilgan.  Portugaliya  esa  Angola, 
M ozam bik,  G v in iy a-B isau n i  bosib  olgan  edi.  Italiya  E riteriy a  h am d a 
S om alining  bir  qism iga,  Ispaniya  esa  Ekvatorial  G vineya  h am d a  Ispan 
Saxarasiga  egalik  qildi.
Ja n u b iy   A frika  d av latlarig a  bugungi  Ja n u b iy   A frika  R espu blik asi, 
Zim babve,  Zam biya,  N am ibiya,  Botsvana,  Lesoto,  Svazilend  kabi  davlatlar 
kiradi.  U lam ing  barchasiga  Buyuk  B ritaniya  egalik  qilgan.  Afrikada  bosib 
olinm agan  rasm iy  m ustaqil  ikki  davlat  qolgan  edi,  xolos.  Bular  —  Efiopiya 
va  Liberiya  d avlatlari  edi.  U ru sh d a n   so ‘ng  G e rm an iy an in g   A frikadagi 
m ustam lakalari  Buyuk  Britaniya,  Fransiya,  Portugaliya va  Belgiya  o ‘rtasida 
taqsim land i.  K o ‘pchiligi  asosan  Buyuk  B ritaniya  va  F ransiya  m an d ati 
nazoratiga  berilgan.  1919-yil  Parij  sulh  konferensiyasi  qarorlariga  m uvofiq 
M illatlar  Ittifoqi  m andatli  nazoratga  berilgan  h u du dlar  uch  kategoriyaga
124

---

b o 'lin d i  (A ,B ,D ).  U ning  muallifi  Janubiy  Afrika  Ittifoqi  Bosh  vaziri  Yan 
Smets  edi.  «A»  kategoriyaga  nisbatan  rivojlangan  davlatlar  kiritilgan  (Su- 
riya,  Livan,  F alastin,  Iordaniya  va  Iroq).  A frikaning  b iro rta  davlati  bu 
kategoriyaga  kiritilm agan.
«B»  kategoriyaga  G e rm a n iy a n in g   A frikadagi  sobiq  m u stam la k alari 
(Ja n u b i-g ‘arbiy  A frikadan  tash q ari)  kiritilgan.  Bu  kateg oriy aga  kiritilgan 
h u d u d la rn i  b o sh q arish   m a n d a tig a   ega  b o ‘lgan  d a v la tla r  o ld ig a  q a to r 
sh a rtla r  q o ‘yilgan:  ju m la d a n ,  qul,  qu ro l,  spirtli  ich im lik   savdosiga  y o ‘l 
q o ‘ym aslik;  vijdon   va  d in   e rk in lig in i  k afo la tla sh ,  ja m iy a t  va  axloqiy 
ta rtib n i  saqlash.
«D» kategoriyasiga eng qoloq hududlar kiritilgan.  U larni  m and at berilgan 
davlat  o ‘z  qonunlari  asosida  boshqarish  huquqiga  ega  b o ‘lgan.  Shu  tariqa 
Afrika  ham on  am alda  m ustam laka  holatida qolaverdi.  U ni qoloqlik chulg‘ab 
olgan  edi.  M illiy  d a ro m a d n in g   90  foizi  eng  so d d a  m e h n a t  q u ro llari 
q o ‘llaniluvchi  qishloq  xo ‘jaligidan  kelardi.  Turm ush  darajasi  dunyoda  eng 
past q it’a edi.  Ochlik,  qashshoqlik va kasallik afrikaliklarning kundalik qismati 
edi.  Afrikaning  m ahalliy  aholisi  h ar jih atd an   kam sitilgan  edi.  U ning  behi- 
sob  tabiiy boyliklari  esa  m ustam lakachi  davlatlar  m anfaatlariga  xizm at  qilar 
edi.  Bu  davrga  kelib  «Britaniya  im periyasi  otasi»  Sesil  R odsning  Q ohiradan 
K eyptaungacha  yerlarni  egallash  haqidagi  orzusi  ushaldi.
Afrika  xalqining  h aq -h u q u q la ri  u ch u n   kurashi 
Panafrika  harakati  deb  atalgan  harak atn i  vujudga 
keltirdi.  Bu  harakatning  tashabbuskori  advokat
G . 
Silvestr  U ilyam   edi.  H arakat  negr  xalqining 
m anfaatlarini  him oya  qilish  m aqsadida  tuzildi.  U ning  kongresslarini  tay- 
yorlash  va  o ‘tkazishda  d oktor  U ilyam   D yubua  katta  jasorat  ko‘rsatdi.  U 
d u n y o d a   o ‘zin in g  n egrafrika  tarixiga  oid   asarlari  bilan   m a sh h u r  edi. 
H arakatning  1-kongressi  1919-yiIda  Parij shahrida chaqirildi.  U nda  15davlat 
(shu jum ladan,  9 ta Afrika davlati) vakillari qatnashdi.  U ning Afrika davlatini 
tuzish  loyihasi  bor  edi.
Kongress  Parij  konferensiyasini  afrikaliklar  m anfaatini  him oya  qilishga 
qaratilgan  xalqaro  kodeksni  ishlab  chiqishga  chaqirdi.  Kongress  taklifida 
yer  va  uning  boyliklari  afrikaliklar  m anfaati  uchun  xizm at  qilishi;  chet  el 
investitsiyasi Afrikani xonavayron qilmasligi;  qulchilik,  m ajburiy m ehnatning 
va  tan  jazosining  bekor  qilinishi;  koloniyadagi  bolalarga ja m o a t  hisobidan 
t a i i m   berilishi;  yerli  aholiga  oliy  va  o ‘rta  m a iu m o t  olish  u ch u n   sharoit 
yaratilishi  kabilar  ilgari  surilgan  edi.  B un d an   ta sh q a ri,  m ahalliy  aholi 
vakillariga  boshqaruv  organlarida  ishtirok  etish  huquqi  berilishi  ham   qayd 
etilgan  edi.  Shuningdek,  Kongress  G erm aniya  m ustam lakalarining  alohida 
davlatlar  nazoratiga  em as,  xalqaro  tashkilot  nazoratiga  berilishini  so ia g a n .
Bu  davrda  Panafrika  harakatining avj  olishiga garvizm   h am   sabab b o id i. 
A m erikalik  negr  M arkus  G arvi  1920-yilda  «Orqaga,  Afrikaga!»  shiori  bilan 
chiqdi  va  o ‘zini  A frikaning  birinchi  im peratori  deb  e i o n   qildi.