E. Ismailov, N. Mamatkulov, G’. Xodjayev, Q. Norboev biofizika va radiobiologiya

O
H
R
OH
RH
2





; 

Uglerodlar 
qo‟sh 
bog‟larining 
uzilishi: 
OH
R
CH
C
H
R
OH
R
CH
C
H
R







2
2
2
1
2
2
2
1
; 

Qo`shib olingan guruhning uzilishi: 
.
3
2
NH
R
C
H
CR
NH







Ikkinchi bosqichda radikallar o‟zaro reaksiyalari va radikallar bilan boshqa 
molekulalar reaksiyalari boshlanadi: 

gidroksillanish: 
)
(
)
(
H
ROH
H
OH
R



va keyinchalik RC=O karbon 
bog‟lar hosil bo‟lishi; 

dimerlanish: 
R
R
R
R





; 

disproporsiyalanish: 
CR
RC
RH
R
R






; 

gidroperoksid aylanishlar: 
ROOH
R
RH
ROO
O
R








2
Erkin radikallar yuzaga chiqartirgan ushbu reaksiyalarga nurlanish ta‟sir 
etmagan ko‟plab molekulalar jalb etiladi. Bu ionlanuvchi nurlanishning 
biologik obyektlarga ta‟sirining xususiyatidir. 
Asosiy biologik makromolekulalarda nurlanish reaksiyalarini ko‟rib 
o‟tamiz. 

---

401 
Hujayra membranasi tarkibiga kiruvchi fosfolipidlarda ionlanuvchi 
nurlanish ta‟sirida to‟yinmagan yog‟ kislotasida qo‟sh bog‟larning emirilishi 
ro‟y beradi. Kislorod mavjudligida shundan so‟ng gidroperoksid hosil bo‟ladi va 
uning emirilishi tufayli turli karbon birikmalar hosil bo‟ladi. 
Nuklein kislotalardan DNK da nurlanish ta‟sirida uglevod asosda glikozid 
bog‟larning va uglevod-fosfatning fosfoefir bog‟larining uzilishi ro‟y beradi. 
DNK polinukleotidlari zanjir iplarining uzilishi natijasida DNK emirilishi 
mumkin. Radiasiya ta‟sirida nuklein kislotalarning o‟zaro va oqsillar bilan 
birikmalari hosil bo‟ladi. Bu o‟zgarishlar darajasi yutilgan nurlanish dozasiga 
bog‟liq. RNK lar soni ko‟p bo‟lgani va zarur bo‟lganda sintezlanishi xususiyati 
tufayli ularning radiasion shikastlanishi hujayraning shikastlanishida DNK kabi 
rolni o‟ynamaydi. 
Uglevodlarning radiolizida uglerod atomidan vodorodning uzilishi tufayli 
uglevod radikali paydo bo‟ladi. Oddiy uglevodlar eritmasi nurlanishi ta‟sirida 
oksidli parchalanishi, aldegidlar ajralib chiqishi, uglevodlar zanjirining 
qisqarishi ro‟y beradi. Disaxaridlar (maltoza, saxaroza, laktoza) nurlanganda 
kislorod bog‟lari uzilib, ular shakarga aylanadilar. 
Oqsillarning radiosezgirligi ularning tarkibiga kiruvchi aminokislotalar 
sezgirligi bilan bog‟liq. Radiosezgirlik kamayishiga qarab aminokislotalar qatori 
quyidagicha: oltingugurt borlari (sistein, metionin), tirozin, triptofan, gistidin, 
qoldig‟ida azot bor guruhlarga ega bo‟lganlari (arginin, asparagin, glutamin), 
qoldig‟ida qo‟shib olingan guruhlarga ega bo‟lmagan, yoki –OH ga ega 
aminokislotalar (fenilalanin, prolin, valin, leysin, izoleysin, glisin, serin, 
treonin). Oqsillar nurlanishdan shikastlanishi aminokislotalar qoldiqlarining 
joylashishiga, oqsil molekulasining tuzilishiga bog‟liq. 
Ionlanuvchi nurlanishning oqsillarga ta‟sirida C-C bog‟lar uzilishi bilan 
karboksil guruhlar, C-H bog‟lar uzilishi bilan aminguruhlar ajralishi boshlanadi. 
Suvli muhitlarda oqsil molekulalarining radiasion-kimyoviy o‟zgarishlarida 
suv radiolizi mahsulotlari-OH

radikali va gidratlashgan elektron muhim rolni 
o‟ynaydi. Oqsil molekulasida energiya almashinishi natijasida erkin radikalli 

---

402 
shakllar hosil bo‟lib, ular keyingi reaksiyalarda qatnashadi. Ular ta‟sirida oqsil 
molekulasida polimerlash jarayonlari boshlanishi, amidlar va karbonil 
birikmalar hosil bo‟lishi mumkin, vodorod bog‟larning buzilishi oqsil 
denaturasiyasiga (hayotiy xususiyatlarning yo‟qolishi), oqsilning ikkilamchi va 
uchlamchi strukturasining emirilishiga olib keladi. Oqsil konformasion 
holatining o‟zgarishi ularning o‟z-o‟zini terish qobiliyatini susaytiradi. 
Oqsillar molekulalarining ko‟pligini hisobga olganda o‟rtacha nurlanish 
dozalarida oqsil molekulalarining shikastlanishi hujayra hayoti uchun unchalik 
muhim emasdir.