E. Ismailov, N. Mamatkulov, G’. Xodjayev, Q. Norboev biofizika va radiobiologiya

Sinov savollari 
1.
Radiobiologiyaning predmeti va vazifalari nimadan iborat? 
2.
Ionlanuvchi nurlanish nima va uning qanday turlari bor? 
3.
Radioaktivlik nima va uning birliklari? 
4.
Ekspozision doza nima va uning birligi? 
5.
Yutilgan doza va uning birligi? 
6.
Nurlanish effektiv dozasi nima? 
7.
Nurlanish dozasi quvvati nima va uning birligi? 
8.
Ionlanuvchi nurlanishning biologik obyektlarga ta‟siri bosqichlari 
qanday? 
9.
Radiasiyaning to‟g‟ri va bilvosita ta‟siri mohiyati nimadan iborat? 
10.
Suv radiolizida qanday reaksiyalar kechadi? 
11.
LET kattaligi nimalarga bog‟liq? 
12.
Ionlanuvchi nurlanish dozalarini o‟lchovchi asboblar qanday turlarga 
ajratiladi? 
13.
Radiometrlar nimani o‟lchaydi va ularning tuzilishi qanday? 
14.
Dozimetrlar nima uchun ishlatiladi? 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

399 
XII bob. IONLANUVChI NURLANIShNING BIOLOGIK TA’SIRI 
 
12.1. Molekulyar va hujayra radiobiologiyasi 
 
Ionlanuvchi nurlanish energiyasi biologik to‟qimalardan o‟tishida atom va 
molekulalarga beriladi. Natijada molekulalar uyg‟onadi va ionlar hosil bo‟ladi. 
Biologik to‟qimalarning 60-70% ni suv tashkil qiladi. Nurlanish ta‟sirida suvda 
radikallar hosil bo‟lishi quyidagi tenglamalar bilan ifodalanadi: 









OH
H
O
H
e
O
H
O
H
2
2
2
Ionlashgan suv molekulalari boshqa neytral suv molekulasi bilan 
reaksiyaga kirib OH radikalini hosil qiladi: 






OH
O
H
O
H
O
H
3
2
2
Atomidan uzilgan elektron tezda uzining energiyasini atrofidagi suv 
molekulalariga beradi. Natijada suvning molekulasi uyg‟ongan holatga o‟tadi va 
ikkita radikal 

H
va 

OH
ga ajralib ketadi: 







OH
H
e
O
H
2
Parchalanish mahsulotlarining bir qismi o‟zaro birikib molekula tiklanishi 
,yoki vodorod perioksidlar hosil bo‟lishi mumkin: 













H
O
H
O
H
H
O
H
OH
OH
H
H
H
3
2
2
2
2
2
Suv radiolizining mahsulotlari muhitdagi kislorod bilan birikib perioksidlar 
guruhiga kiruvchi quyidagi moddalarni hosil qilishi mumkin: 
2
2
HO
O
H
OH
O
H




4
2
2
2
2
4
2
2
2
3
2
O
H
O
O
H
O
H
HO
HO
HO
O
HO






Ushbu moddalar kuchli oksidlovchi bo‟lib hisoblanadi. Yuqorida 
keltirilgan reaksiyalar natijasida hujayralarda ko‟p miqdorda faol oksidlovchi 

---

400 
radikallar va uyg‟ongan molekulalar hosil bo‟ladi. Ushbu radikallar 
to‟qimalarning biomolekulalarini jiddiy shikastlantirishi mumkin. Suv 
radiolizida hosil bo‟ladigan erkin radikallar va oksidlovchilar oqsillar, 
fermentlar va boshqa biologik molekulalar bilan reaksiyaga kirishib organizmda 
biologik jarayonlar kechishini o‟zgartiradi. Natijada almashinish jarayonlari 
buziladi, fermentlar aktivligi susaytiriladi, to‟qimalar o‟sishi to‟xtaydi, organizm 
uchun xos bo‟lmagan yangi birikmalar- toksinlar hosil bo‟ladi. Bu organizm 
hayot faoliyatida o‟zgarishlarga sababchi bo‟ladi. 
Biologik makromolekulalarda suv radiolizi mahsulotlari ta‟sirida ro‟y 
beruvchi radiasion-kimyoviy o‟zgarishlarning birinchi bosqichida quyidagi 
reaksiyalar natijasida erkin radikallar hosil bo‟ladi: 

-C-H 
bog‟lar 
uzilishida 
vodorod 
atomlarining 
ajralishi: