Е. Б. Бабский, А. А. Зубков, Г. И. Косицкий, Б. И. Ходоров

ВЕГЕТАТИВ ФУНКЦИЯЛАРНИ БОШҚАРУВЧИ МАРКАЗЛАР ВА ВЕГЕТАТИВ РЕФЛЕКСЛАР
Вегетатив рефлекслар
Вегетатив рефлекслар деган кўпгина рефлектор реакцияларнинг тозага чиқишида вегетатив нерв системасининг нейронлари қатнашади. Экстерорецепторлар таъсирланганда ҳам, интерорецепторлар таъсирланганда ҳам вегетатив рефлекслар юзага чиқади. Бу рефлексларда импульслар марказий нерв системасидан периферик органларга симпатик ёки парасимпатик нервлар орқали ўтади.
Турли вегетатив рефлекслар жуда кўп. Медицина практикасида висцеро-висцерал, висцеро-кутан ва кутан-висцерал рефлексларнинг аҳамияти катта. Таъсирланганда рефлексларни юзага чиқарадиган рецепторларнинг ва охирги реакциянинг вужудга келишида қатнашувчи эффекторлар (ишловчи органлар)нинг локализациясига қараб, бу рефлекслар бир-биридан фарқ қилади.
Висцеро-висцерал рефлекслар ички органлардаги рецепторларнинг таъсирланиши натижасида вужудга келадиган ва ички органлар фаолиятининг ўзгариши билан тугайдиган реакциялардир. Аорта, каротид синус ёки ўпка томирларидаги босимнинг ортиши ёки камайиши натижасида юрак фаолияти, томирлар тонуси, талоққа қон тўлишининг рефлектор ўзгаришлари; қорин бўшлиғидаги органлар таъсирланганда юракнинг рефлекс йўли билан тўхтаб қолиши; қовуқ ичидаги босим ошганда қовуқ силлиқ мускулларининг рефлекс йўли билан қисқариши ва қовуқ сфинктерининг бўшашуви ва бошқа кўп рефлекслар висцеровисцерал рефлексларга киради.
Висцеро-кутан рефлекслар шундан иборатки, ички органлар таъсирланганда гавданинг чекли қисмларида тер ажралиши, терининг электр қаршилиги (электр ўтказувчашшги) ва тери сезувчанлиги ўзгаради. Масалан, ички орғанларнинг зарарланишига алоқадор бўлган баъзи бир касалликларда терининг муайян қисмларидаги сезувчанлиги ошади ва электр қаршилиги камаяди. Қайси органнинг зарарланишига қараб, терининг бундай қисмлари топографияси ҳар хил бўлади.
Кутан-висцерал рефлекслар шундан иборатки, терининг муайян қисмлари таъсирланганда томир реакциялари рўй беради ва муайян ички органлар фаолияти ўзгаради. Баъзи шифобахш процедуралар, масалан, ички органлар оғриганда терининг маълум бир қисмини иситиш ёки совутиш шунга асосланган.
Амалий медицинада вегетатив нерв системасининг ҳолати ҳақида фикр юритиш учун бир қанча вегетатив рефлекслардан фойдаланилади (вегетатив функционал пробалар). Буларга Ашнернинг кўз-юрак рефлекси (кўз соққаларига бармоқ босилганда юрак уришининг қисқа вақт сийракланиши), нафас олиш-юрак рефлекси, ёки нафас аритмияси (навбатдаги нафас олишдан олдин, нафас чиқариш охирида юрак уришининг сийракланиши), ортостатик реакция (ётган ҳолатдан тикка турганда юрак уришининг тезлашуви ва артериал босимнинг кўтарилиши) ва бошқа рефлекслар киради.