Е. Б. Бабский, А. А. Зубков, Г. И. Косицкий, Б. И. Ходоров

255-расм. Парасимпатик нерв системасининг схемаси (Виллигердан).
Штрихлангани: ўрта мия, ундан бошланувчи парасимпатик толалар кўзни ҳаракатлантирувчи нерв (III) таркибида боради; узунчоқ мия, ундан бошланувчи парасимпатик толалар юз (VII), тил-ҳалқум (IХ) нервлари ва сайёр нерв (X) таркибида кетади; умуртқа поғонасининг думғаза бўлими, бундан чаноқ нерви (n.pelvicus) бошланади.
Шундай қилиб, марказий нерв системасининг тўртта бўлимида вегетатив нерв системасининг марказлари жойлашган. Мезенцефал, бульбар ва сакрал бўлимлардаги ядролар вегетатив нерв системасининг парасимпатик қисмини, торако-люмбал бўлимдаги ядролар эса вегетатив нерв системасининг симпатик қисмини ҳосил қилади.
Вегетатив нерв системасининг барча бўлимлари оралиқ миядаги (гипоталамус ва тарғил танадаги) олий вегетатив марказларга бўйсунади. Бу марказлар организмдаги кўпгина орган ва системаларнинг функцияларини уйғунлаштиради. Ана шу марказлар ўз навбатида катта ярим шарлар пўстлоғига бўйсунади. Қатта ярим шарлар пўстлоғи соматик ва вегетатив функцияларни ҳулқ-атворнинг ягона актлари қилиб бирлаштириб, организмнинг бутун бир реакция кўрсатишини таъминлайди.

256-расм. Симпатик нерв системасининг схемаси (Вил-
лигердан). Преганглионар толалар сидирға чизиқлар билан,
постганглионар толалар эса узуқ-узуқ чизиқлар билан
кўрсатилган.
Орқа миянинг кўкрак-бел қисми (VII бўйин сегментидан III бел
сегментигача) штрихланган, преганглионар симпатик толалар шу
ердан бошланади.
Парасимпатик нерв системаси толаларинингтарқалиши 255-расмда кўрсатилган. Парасимпатик толалар кўп органларга сайёр нерв таркибида боради. Бронхлар, юрак, қизилўнгач, меъда, ингичка ичак, меъда ости бези, буйрак усти безлари, буйраклар, талоқ, йўғон ичакнинг бир қисми сайёр (адашган) нервдан иннервацияланади.
Симпатик нерв системаси толаларининг тарқалиши 256-расмда кўрсатилган. Вегетатив нерв системаси симпатик бўлимининг юқори сегментларидан бўйиннинг юқори симпатик тугуни орқали бош органларига толалар боради; навбатдаги сегментлардан эса пастроқдаги симпатик тугунлар орқали кўкрак бўшлиғи органларига ва қўлга толалар боради; сўнгра бир қанча кўкрак сегментлари келади, булардан қуёшсимон чигал ва ичак тутқичнинг юқори тугуни орқали қорин бўшлиғи органларига толалар боради; ниҳоят, бел сегментларидан ичак тутқичнинг пастки тугуни орқали асосан кичик чаноқ органларига ва оёққа толалар боради.